Cumhuriyet nasıl ilan edildi? Atatürk Cumhurbaşkanı olarak birinci konuşmasında neler söyledi?

Türkiye’de “Egemenlik kayıtsız kuralsız milletindir.” kuralını devlet idaresine yerleştiren ve demokrasiyi taçlandıran Cumhuriyet’in ilanının üzerinden 100 yıl geçti.

Milli Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasının akabinde Büyük Başkan Mustafa Kemal Atatürk, yeni Türk devletinin yüzünü çağdaşlaşma ve demokrasiye çevirdi.

Ankara’nın, Türkiye’nin hükümet merkezi olmasının akabinde mevcut rejimin isminin de bütün açıklığıyla konulması, yeni devletin liderinin da seçilmesi gerekiyordu. O güne kadar devlet başkanlığı misyonu, Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Lideri olarak Mustafa Kemal Paşa tarafından yürütülmüştü.

Bazı yabancı ülkeler de Lozan Antlaşması’nın onayı için Türkiye’deki yeni devlet rejiminin daha açık formda belirlenmesini istiyordu. Bu sıralarda İcra Vekilleri Heyeti’nin istifası ve Meclisin itimadını kazanacak bir kabine listesinin oluşturulamaması da bu probleme acil tahlil gerektirdi.

25 Ekim 1923’te ise hükümetin istifasıyla bir buhran ortaya çıktı. Bu olay Atatürk’e, cumhuriyeti ilan etmek için beklediği fırsatı verdi. 28 Ekim 1923 akşamına kadar hükümetin kurulamaması üzerine Mustafa Kemal Paşa, Çankaya Köşkü’nde arkadaşlarına “Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz.” diyerek fikrini açıkladı.

Atatürk o gece, İsmet İnönü ile 1921 Anayasası’nın kimi hususlarını değiştiren kanun tasarısını hazırladı.

‘TÜRKİYE DEVLETİ BİR CUMHURİYETTİR’

Anadolu Ajansı Arşivi’ndeki bültene nazaran, Meclis, 29 Ekim 1923 Pazartesi saat 18.00’de İsmet İnönü başkanlığında toplandı. Anayasa Kurulu tarafından sunulan ve anayasa değişikliğini içeren teklif ivedilikle görüşülmesi için gündeme kaydedildi.

Görüşe sunulan tasarıda şu kararlar yer aldı:

“Egemenlik kayıtsız koşulsuz milletindir. Ulusal işlerin fiili yönetimin idare formu halka dayanmaktadır. Türkiye Devleti bir cumhuriyettir.

Türkiye Devleti’nin dini İslam, resmi lisanı Türkçedir.

Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından yönetilir.

Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı, Genel Konseyin toplantısında bir yasama periyodu müddeti için kendi üyeleri ortasında Millet Meclisi tarafından seçilir. Cumhurbaşkanı misyonunu halefi seçilene kadar sürdürür. Geçmiş lider tekrar seçilebilir.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı, Türk Devleti’nin başıdır. Bu sıfatıyla gerekli gördüğü vakit, Büyük Millet Meclisi ve Bakanlar Şurasının başkanlığını yapar.

Kurul Lideri, Cumhurbaşkanı tarafından ve Meclis üyeleri ortasından seçilir. Başka bakanlar tekrar milletvekilleri ortasında, Konsey Lideri tarafından seçilir. Konseyin listesi Büyük Millet Meclisinin onayına, Cumhurbaşkanı tarafından sunulur.”

YAŞASIN CUMHURİYET SESLERİ VE ALKIŞLAR…

Komisyon ismine kelam alan Yunus Nadi Beyefendi, Mondros Mütarekesi’ne kadar yaşanan olayları hatırlatarak cumhuriyetin ilanının gerekliliğini lisana getirdi. Daha sonra kürsüye çıkan Vasıf Beyefendi, cumhuriyeti övdü.

Daha sonra Eyüp Sabri Hoca Efendi, gecikmeden cumhurbaşkanının seçimiyle devam edilmesini talep etti.

Konuşmaların akabinde tasarı saat 20.30’da oturuma katılan 158 üyenin tamamının oyuyla kabul edildi. Cumhuriyetin ilanı “Yaşasın Cumhuriyet” sesleri ve alkışlarla karşılandı.

Cumhuriyetin ilanından akabinde cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan kapalı oylamada 158 milletvekilinin tamamının oyunu alan Gazi Mustafa Kemal, TBMM tarafından yeni Türk devletinin birinci cumhurbaşkanı seçildi.

Cumhurbaşkanı unvanıyla kürsüye çıkan Mustafa Kemal Paşa’nın Meclise hitabı TBMM kayıtlarında şöyle yer aldı:

“Efendiler; asırlardan beri Doğu’da haksızlığa ve zulme uğramış olan milletimiz, Türk milleti, gerçekte soydan sahip bulunduğu yüksek kabiliyetlerden mahrum zannediliyordu.

Son yıllarda milletimizin fiili olarak gösterdiği kabiliyet, istidat ve kavrayış kendi hakkında berbat düşünenlerin ne kadar gafil ve ne kadar gerçeği görmekten uzak, görünüşe aldanan beşerler olduğunu pek hoş ispat etti.

Milletimiz kendisinde var olan vasıfları ve bedeli, hükümetin yeni ismiyle medeniyet dünyasına çok daha çarçabuk gösterebilecektir. Türkiye Cumhuriyeti, dünya devletleri ortasında tuttuğu yere layık olduğunu yapıtlarıyla ispat edecektir.

Arkadaşlar; bu yüksek rejimi yaratan Türk milletinin son dört yıl içinde kazandığı zafer, bundan sonra da birkaç misli olmak üzere kendini gösterecektir. Bendeniz, kazandığım bu inanç ve itimada layık olmak için pek kıymetli gördüğüm bir noktadaki gereksinimi arz etmek mecburiyetindeyim. O muhtaçlık, ulu heyetinizin şahsıma karşı gösterdiği sevgi, itimat ve dayanağın devamıdır. Fakat bu sayede ve Tanrı’nın yardımıyla, bana verdiğiniz ve vereceğiniz misyonları en güzel formda yapabileceğimi ümit ediyorum.

Daima sayın arkadaşlarımın ellerine çok samimi ve sıkı bir biçimde yapışarak, kendimi onların şahıslarından bir an bile uzak görmeyerek çalışacağım. Hep milletin sevgi ve inancına dayanarak daima birlikte ileri gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktır.”

Türk halkı, 29 Ekim gecesi ve 30 Ekim günü Cumhuriyet’in ilanını kutladı. 26 Ekim 1924’te yayımlanan kararname ile Cumhuriyet’in ilanının 101 pare top atışı ve düzenlenecek etkinliklerle kutlanmasına karar verildi.

Karar doğrultusunda 29 Ekim 1924’teki etkinlikler, kutlamaların başlangıcı oldu.

Hariciye Vekaleti, 2 Şubat 1925’te bir kanun teklifiyle 29 Ekim’in bayram olmasını önerdi. Teklif, Meclis Anayasa Kurulu tarafından incelendi ve 18 Nisan’da karara bağlandı.

TBMM’de teklifin 19 Nisan’da kabul edilmesiyle 29 Ekim, 1925 yılından bu yana “Milli Bayram” olarak kutlanmaya başlandı.