Cumhuriyetin 100. yılında halkın kazanılmış hakları tehlikede

Cumhuriyetin birinci yıllarında kamucu kalkınma siyasetleri ve anayasa ile garanti altına alınan sosyal-sendikal haklar, 12 Eylül 1980 darbesiyle atağa uğramıştı lakin bu uygulamalar AKP’li yıllarda daha da pekişti.

Bu yüzden Türkiye Cumhuriyeti 100. yılına, halkın erken cumhuriyet devrinde kazandığı birçok hakkı daha ileriye götürmek şöyle dursun, mevcut yetersiz hakların bile artık tehlikede olduğu bir periyotta giriyor.

Bugün artık ülkedeki ortalama fiyat haline gelen ve açıklandığı birinci ay açlık sonunun altında kalan minimum fiyat, cumhuriyetin kuruluş periyodunun eseri örneğin… Son seçimlerden sonra şahsen Cumhurbaşkanı yardımcısı tarafından ‘fona devredilmesinin gündeme geleceği’ belirtilen kıdem tazminatı da…

Sosyal sigortalar, çalışma müddetlerinin sonlandırılması da tekrar tıpkı formda, daima cumhuriyetin kuruluş devrinde elde edilen haklar.

Peki bu kazanımlar, 100 yıl içinde nasıl bir süreçten geçti?

Kocaeli Üniversitesi Çalışma İktisadı ve Endüstriyel Alakalar Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Aziz Çelik ile cumhuriyetin ilanıyla birlikte personel haklarındaki kazanımları ve bu kazanımların son devirde nasıl bir tehlike ile karşı karşıya olduklarını konuştuk.

İŞÇİ HAKLARINDA DÖNÜM NOKTALARI: 1924, 1930, 1936

Prof. Dr. Çelik, cumhuriyetin kurucularının daha Kurtuluş Savaşı günlerinden başlayarak kişisel emekçi hakları için kıymetli adımlar attığını şöyle anlatıyor:

“İlk hafta tatili kanunu 1924’te çıkarıldı. 1930 tarihli Genel Hıfzıssıhha Kanunu (Genel Sıhhat Yasası) kamusal sıhhat hizmetlerinin düzenlemesini sağladı. Kanun çocukların, gebe bayanların ve çocukların korunması için tedbirler getirdi. Salgın ve bulaşıcı hastalıklar çabada düzenlemeler yaptı.”

Kıdem tazminatı, minimum fiyat üzere birçok emekçi hakkını teminat altına alan kanun ise 1936’da çıkarıldı.

Bunu, “Bireysel açıdan kapsamlı ve esirgeyici bir düzenleme olan ve erken cumhuriyet devrinin en kıymetli düzenlemesi olan 1936 tarihli 3008 sayılı İş Kanunu ile taban fiyat, toplumsal sigortalar ve kıdem tazminatı üzere bir dizi personel hakkı teminat altına aldı” kelamlarıyla anlatan Prof. Dr. Çelik, “Asgari fiyat, kıdem tazminatı, toplumsal sigortalar, çalışma müddetlerinin sınırlanması üzere pek çok kıymetli hak cumhuriyetin kuruluş periyodunun ürünüdür” diye konuştu.

SENDİKA, TOPLU KONTRAT, GREV HAKKI 1961’DE

Bireysel personel hakları konusunda erken cumhuriyet devrinden itibaren adımlar atılmışsa da sendikal hakların teminat altına alınmasının lakin 1961 Anayasa’sıyla mümkün olduğunu anlatan Prof. Dr. Çelik, ekonomik, toplumsal ve sendikal hakların 1961 Anayasası ile kurumsallaştığını şöyle anlattı:

“1924 Anayasasının 70. Unsuru ile toplanma, örgütlenme, dernek kurma ve çalışma hakları garanti altına alınmıştı. Lakin bu hakların değerli bir kısmı tek parti periyodunda kullanılamadı. 1925’te çıkarılan Takrir-i Sükun Kanunu ile temel hakların kullanımı sınırlandı. 1936 İş Kanunu ile grev yasaklanırken 1938 Cemiyetler Kanunu sendika kurmak yasaklandı. Sendika kurma yasağı 1946’da, grev yasağı ise 1961 Anayasası ile kaldırıldı.”

1961 Anayasası ile devlete ekonomik ve toplumsal hakları sağlama misyonu verilirken toplumsal devlet prensibinin benimsendiğini söz eden Çelik, “Anayasada toplumsal devlet prensibine yer verilmiştir. 1961 Anayasası ile birinci kere sendika, toplu mukavele ve grev hakları Anayasal garantiye kavuşmuş ve sonrasında ise yaygın biçimde kullanılmıştır” diye konuştu.

KİT’LER, KAMU KURUMLARI YOKSULLUKLA UĞRAŞ ARACIYDI

Prof. Dr. Çelik, erken cumhuriyet devrinin kamucu ve halkçı yaklaşımlarının kendisini endüstrileşme atılımında gösterdiğini ve bir tarım toplumu olan ülkenin endüstrileşmesi istikametinde kıymetli adımlar atıldığının altını çizdi.

Örneğin, Cumhuriyet Kamu İktisadi Teşekkülleri’nin (KİT) ve kamu işletmelerinin hem endüstrileşmenin hem de yoksullukla gayretin değerli bir aracı olduğunu vurgulayan Çelik, “Kamu işletmeleri bir yandan istihdam yaratırken, öte yandan halka ucuz temel gereksinim unsurları sağlayarak geçim kaidelerini kolaylaştırmaya çalışmıştır” sözlerine yer verdi.

CUMHURİYET YAPTI, AKP YÜZDE 90’INI SATTI

Erken cumhuriyet periyodunun bu kamucu kalkınma siyasetlerinin 12 Eylül sonrasında büyük bir hücum ile karşılaştığını; AKP’li yıllarda ise Cumhuriyetin bütün birikiminin satılarak özelleştirildiğini hatırlatan Prof. Dr. Çelik’in, şu değerlendirmesi dikkat çekti:

“Cumhuriyet fabrikalarının, kamu işletmelerinin, kamu yerlerinin neredeyse tamamı satılmış, bu satışın şampiyonluğunu ise AKP hükümetleri yaptı. Toplam özelleştirmelerin yüzde 90’ı AKP devrinde yapıldı.”

80 DARBESİ İLE YAPILAN, AKP DEVRİNDE PEKİŞTİ

Anayasa ile garanti altına alınan sosyal-sendikal haklara ve toplumsal devlet unsuruna hücumun 12 Eylül 1980 askeri darbesi ile başladığını belirten Prof. Dr. Çelik, şöyle devam etti:

“Darbe ile grevler yasaklandı, sendikal faaliyetler durduruldu, toplu mukavele hakkı askıya alındı. Anayasa ve sendikal kanunlar değiştirildi.

1960-1980 devrinin bilakis sendikalaşmayı zorlaştıran bir mevzuat benimsendi. Devletin toplumsal sorumlulukları ortadan kaldırılmaya başlandı. Özelleştirmeler yaygınlaştı. Bu uygulamalar AKP periyodunda pekişti.”

GELİNEN NOKTA: 20 YILDA 20 GREV YASAKLANDI

Gelinen noktada ise grevler Cumhurbaşkanı kararıyla yasaklanabiliyor, sendikaya üye olan çalışanlar işten atılıyor. 14 Mayıs seçimleri sonrası atılan adımlarla kıdem tazminatı hakkına da göz dikildi.

Yasaklanan grevlerden başlarsak, durum şöyle:

AKP’nin iktidara geldiği birinci 3 yılda 5 grev yasaklanmıştı.

2003’te Petlas AŞ (Petrol İş) ve Şişecam (Kristal İş), 2004’te Şişecam (Kristal İş), Prielli, Good Year, Brisa (Lastik İş) ve 2005’te deErdemir Madencilik (T. Maden İş) grevleri yasaklanmıştı.

2014’te tekrar başlayan grev ertelemeleri ise 2016 ve 2021 yılları haricinde her yıl nizamlı olarak devam etti.

2014’te tekrar Şişecam (Kristal İş) ve Çayırhan ve Çöllolar Kömür İşletmelerinin (T. Maden İş) grevi ertelenirken,

2015’te MESS Küme Toplu İş Mukavelesi (Birleşik Metal İş), 2017’de Asil Çelik (Birleşik Metal İş) grevleri,

2017’de Emis Küme (Birleşik Metal İş), Akbank (Banksis), Şişecam (Kristal İş) ve Meraf İlaç (Petrol İş) grevleri,

2018’de MESS Küme (Birleşik Metal İş, Türk Metal, Çelik İş) ve 2018: Soda Kroman-Şişecam (Kristal İş) grevleri,

2019’da İzban (Demiryol İş) grevi,

2020’de Soda Sanayi AŞ (Petrol İş) grevi,

2022’de Bekaert (Birleşik Metal İş) ve Bekaert (Öz Çelik İş) grevi ve

Son olarak 2023’te ise, Schneider Güç (Birleşik Metal İş) grevi ertelenmişti.

GELİNEN NOKTA: GREVLER ULUSAL GÜVENLİĞİ BOZUYORMUŞ!

Hatırlatmakta yarar var: Kocaeli’de bulunan Schneider Güç fabrikasındaki grev, ‘milli güvenliği bozucu nitelikte görüldüğü için’ Cumhurbaşkanı kararı uyarınca 60 gün müddetle ertelenmişti.

AKP periyodunda daha evvel de tam 19 grev misal münasebet ile ertelenmişti. Schneider Güç’te ertelenen grevlerle birlikte bu sayı 20’ye ulaşmış olmuştu. Ayrıyeten bu yasakla birlikte AKP periyodunda yaklaşık 195 bin personelin grev hakkı elinden alındı.

AKP periyodunda en çok grev yasağı metal kesiminde gerçekleşirken grevi en çok yasaklanan sendika ise Birleşik Metal İş oldu.

GELİNEN NOKTA: KIDEM TAZMİNATINA DA GÖZ DİKTİLER

İşçinin temel haklarından olan kıdem tazminatına ait tehlike ise şu:

Yakın vakitte Orta Vadeli Program’ın (OVP) çalışma hayatında öngördüğü değişiklikler ve sonrasında Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz’ın açıklamaları, ‘kıdem tazminatı kalkıyor mu’ telaşlarına yol açmıştı.

OVP metninde, Otomatik İştirak Sistemi’nin (OKS) ‘ikinci basamak emeklilik sistemine’ dönüşeceği ve bu kapsamda Tamamlayıcı Emeklilik Sistemi (TES) kurulacağı söz edilmişti.

2024’ün son çeyreğinde hayata geçmesi beklenen bu sistem ile kıdem tazminatının da yine düzenlenmesi bekleniyor.

Bu sistem hayata geçerse de, çalışan artık kıdem tazminatını işten ayrılırken toplu olarak değil, emeklilik devrinde aylık ödeme biçiminde alacak.

Ancak şöyle bir tehlike var: Mevcut emekli aylığının yanında alınacak bu fiyat, ikinci bir emekli maaşı üzere lanse edilip çalışanın lehine bir durum üzere gösterilse de hem çalışanın kıdem tazminatı ile hak ettiği toplu para imkânı elinden alınmış olacak hem de patronun ödemesi olası düşük oranlı prim nedeniyle personelin eline düşük bir sayı geçecek.

ENDİŞENİN ANA KAYNAĞI CUMHURBAŞKANLIĞI

Cumhurbaşkanı Lideri Yılmaz’ın mevzuyla ilgili açıklamaları da bu tasayı desteklemişti.

Konuyla ilgili sorulan bir soru üzerine Yılmaz, “Kıdem tazminatında maalesef çok önemli sorunlar var. Ödenmeme problemleri var, oluşturduğu bir belirsizlik var” demiş ve şöyle devam etmişti:

“Bir devir bir fon oluşturup bununla bu sorunu çözme üzere bir yaklaşım vardı. Münasebetiyle bunlar önümüzdeki periyotta yeniden Türkiye’nin gündemde olan bahisleri olacak.