Minimum fiyatı artırarak fakirlikten çıkamayız!

İpek ÖZBEY

– Uzun vakittir teknolojilerin istihdam ve eşitsizlik üzerine tesirlerini inceliyorsunuz. Bir vakitler teknoloji umut demekti. Pekala ne oldu? Teknoloji sınıfsal eşitsizlikleri daha mı ayyuka çıkardı. Bunu nasıl yaptı?

Aslında bu dediğiniz bizim Simon’la birlikte bu kitabı yazmamızın nedenlerinden bir tanesi. Amerika’da bilhassa, iktisatçılar hatta daha genelde toplumsal bilimciler, siyasi hususta çalışan beşerler ve siyasetçiler ortasında çok umut dolu bir yaklaşım var teknolojiye. Bilhassa yapay zeka seviyesinde olsun, öteki sıhhat konusundaki teknolojilerde olsun geleceğimizi kurtaracak gelişmeler olarak görüyorlar.

– Teknoloji düzgün mi, makûs mü?

Aslında teknolojiyi ne âlâ ne makûs olarak görmek lazım. Teknoloji insanların kullandığı bir araç. Ve beşerler bunu uygun ve hoş için de kullanabiliyorlar, makûs için de… Ve bilhassa teknolojinin gelişme tarafı bizim siyasi sistem içinde seçtiğimiz bir taraf. Ve bu istikametin çok değişik tesirleri var. Son 40 sene içinde aslında birçok açıdan gelir eşitsizliğini artıran, istihdama gereğince katkıda bulunmayan ve demokrasinin geleceğini tehdide atan bir taraf çizildiğini düşünüyoruz. Ve bu taraf şu anda daha da kritik bir hale geldi. Yapay zekâda olan gelişmelerin bunda tesiri var.

– Yapay zeka sizi korkutuyor mu?

Yapay zeka beni hem umutlandırıyor hem korkutuyor. Zira aslında yapay zekanın hakikaten gelişmekte olan bir teknoloji olarak çok umut verici istikametleri var. Şayet gerçek kullanırsak insan kaynaklarını, insan bilgisini, insan yeteneklerini, insan işlerini arttırabilecek kapasitesi çok yüksek.

– Şu anki istikametiyle ilgili ne söyleyebilirsiniz?

Şu anki tarafının çok yanlış olduğunu düşünüyoruz. Bilhassa bilginin monopolleşmesi, iktisadın birkaç şirketin tesiri altına girmesi, demokrasiyi zayıflatması ve otomasyon süreciyle eşitsizliği arttırıp fiyatları düşük tutan bir süreç olduğunu görüyoruz.

“HERKES DÜŞMANIMIZ” BAKIŞI

– Otoriter rejimler dijital teknolojiyi nasıl kullanıyor, kullanırken kutuplaşmayı artırıyor mu?

Otoriter rejimlerin en büyük sorunu kendi haklarındaki olan bilgileri kısıtlamak. Örneğin Çin’de Birinci başta teknolojiyi kullanıp internette Çin hakkında negatif bilgi aktaran siteleri kapattılar. Daha sonra Amerika, Avrupa ve öbür yerlerdeki bağımsız yayınlara olan aksesi kapattılar. Daha sonra hem İran, hem Rusya, hem de Çin daha faal kullanmaya başladılar. Örneğin ulusalcılığı artırıp daha çok “Herkes bizim düşmanımız”, “onlara karşı organize olmamız lazım” diye baktılar. Şu anda baktığınızda Çin’de ve birebir formda Rusya’da milliyetçilik çok artmış durumda.

– Bunun içine Türkiye’yi koymaz mısınız?

Koyarım lakin Türkiye’deki fark şu ki Türkiye’de hükümet toplumsal medyayı öteki örneklerdeki kadar sıkı denetim edemiyor. Bunu Çin ve Rusya nasıl sağladı? Facebook’u, Twitter’ı büsbütün kapatıyor. Türkiye’de AKP iktidarı bir orta bunu yapmayı denedi lakin başarılı olamadı. Örneğin Chat GPT çıktığında da Rusya ve Çin kapattı bunu. Zira Chat GPT’yle bile vatandaşlarının öteki bilgilere ulaşabileceklerine korktular. Türkiye’de o seviyede değil. Fakat Türkiye’yi anlamak için bence Amerika’ya bakmak lazım.

– Neden?

Çünkü Amerika’da da toplumsal medya acayip kutuplaştırıcı bir teknoloji olarak gelişti. Devlet denetim etmiyor toplumsal medyayı. Lakin toplumsal medyanın kendisi kutuplaştırmaya imkan veriyor. Zira toplumsal medyada beşerler kendileriyle, fikirleriyle tıpkı insanları bulmaya çalışıyor. Şahsî bilgileri kullanıp manipülatif reklamlar göndermek istiyorlar. Bunu da yapabilmek için insanların o toplumsal medya platformlarında çok vakit harcamaları lazım ve güya oraya uhuyla yapışmış üzere durmaları lazım. Bunu yapmak için daima insanları, hislerini sömüren yahut kızdıran ya da kendileri hakkında ruhsal sıhhatlerini bozan iletiler göndermek istiyorlar. Bunları göndererek insanları ufak ufak kutuların içine koyuyorlar güya. Bunu Facebook’ta çok düzgün gördük. TikTok güya bunu daha çok arttırmış durumda. Bu mevzuda daha az data var fakat ben TikTok’u gördüğümde daha da korkutucu buluyorum. Tekrar de ben hala bu teknolojileri gerçek kullanıp demokratik telaffuzun daha da kuvvetlendirilebileceğine inanıyorum.

– İnanmanız için sebep var mı?

İnanmam için sebep iki türlü. Birincisi teknik olarak bu mümkün. İkincisi birkaç örneği var. Sonuçta bu teknolojileri kullanıp, doğruları çok daha net görüp kimin manipüle ettiğini görmek mümkün. Yapay zekadaki umudumun sebebi, yapay zekayı kullanıp benim daha evvelce yanlış bilgi edineceğim bir şey hakkında gerçek bilgi edinmem teknik olarak mümkün. Lakin birtakım şeylerin teknik olarak mümkün olması piyasa iktisadında ya da siyasi sistemde ortaya çıkıp çıkmayacağı manasına gelmez. Ve bunun sıkıntı olduğunu düşünüyorum.

– Teknoloji ile demokrasi ortasındaki bağla ilgili olarak eğitim seviyesinin değeri var mı? Manipülasyonun fark edilmesinde tesirli mi?

Keşke, keşke, keşke. Ne yazık ki değil. Eğitimi düşük beşerler değil bunların büyük bir kısmı. Tıpkı vakitte eğitimi yüksek diğer ülkelerde de birebir sorunları görüyoruz.

– Türkiye iktisadı hakkında konuşmak istemiyorsunuz biliyoruz, fakat önemli barınma sıkıntıları var. Merkez Bankası Lideri bile annesinin yanına taşındığını söylüyor. Enflasyon büyük kaygımız. Ne olur?

Herkes üzere ben de umutlu olmak istiyorum lakin hala çok büyük bir umut yok içimde. Yani atılması gereken daha temel adımlar var. Enflasyon bu seviyeye çıktıktan sonra indirmek çok güç. Fakat enflasyonu düşürüp de Türk iktisadını düzelteceğiz diye bir şey de yok. Onu da vurgulamak istiyorum.

ŞİRKETLER GEREĞİNCE ÜRETMİYOR

– Bugün Türkiye’de taban fiyat için pazarlık yürütülüyor. Bir ülkenin yarısının minimum fiyatla çalışması o ülkeye hakkında ne söyler?

Bu çok çarpıcı bir tablo. Zira Türkiye’de iki tane sorun var. Birincisi, taban fiyat gelir dağılımına nazaran çok yüksek. Bu yüzden %50 taban fiyatla çalışıyor. Orta sınıf ortadan yok oldu. Ancak birebir vakitte minimum fiyata gerçek olarak bakarsanız yeniden de çok yüksek değil. Fakirliğin azıcık üstü… Tahminen İstanbul’da, Ankara’da değil. Bu niçin? Zira Türkiye’deki sanayi sisteminin, iktisadın verimliliği, üretkenliği çok düşük. Yani Türkiye’nin sorunu bir üretkenlik sorunu. Şirketler gereğince üretmiyorlar.

– Niçin üretmiyorlar?

Çünkü verimli bir formda çalışmıyorlar. Niçin verimli bir biçimde çalışmıyorlar? Birincisi kurumlar bozuk. İkincisi teknolojiyi hakikat kullanmıyorlar. Teknolojiyi hakikat kullanmıyorlar, zira teknolojiye gereğince yatırım yapmıyorlar ve insan kaynakları düzgün değil. İnsan kaynakları güzel değil zira tekrar kurumlar bozuk, yeniden eğitim sistemi bozuk. Lakin Türkiye üzere bir iktisadın taban fiyatı arttırarak fakirlikten çıkması mümkün değil. Verimliliği, üretkenliği arttırarak çıkması lazım.

Kara para ülkemize mahsus değil

– Türkiye iki aydır kara parayı konuşuyor. Ve kara paranın Türkiye’ye girişinde en kıymetli problemlerden biri aslında internet. Yani sanal bahis siteleri üzerinden kara para aklanıyor. Toplumsal medyada evvel şöhret oluyorsunuz, daha sonra o şöhretinizi kullanarak kara para aklıyorsunuz. Bu öteki ülkelerde de bu türlü mi? Yoksa Türkiye’ye has bir şey yaşıyor muyuz şu anda?

Yani Türkiye’ye has değil. Diğer ülkelerde de bu türlü. Ve internet başından beri her vakit hem düzgün şeyler için kullanılıyor hem makus şeyler için… Bilhassa blockchain, kripto ortaya çıktıktan sonra kara para için çok kullanıldı.