12 Eylül darbesi, Türkiye’nin yakın tarihinin en karanlık devirlerinden biri olarak hafızalara kazındı. Darbenin üzerinden geçen 43 yıla karşın, darbenin mağdurları ve yakınları, yaşadıkları acıları unutmadı. Darbe, Türkiye’de demokrasinin askıya alınmasına ve insan hakları ihlallerine neden oldu. Darbe devrinde, yaklaşık 650 bin kişi gözaltına alındı, 210 bin kişi yargılandı, 10 bin kişi hakkında idam kararı verildi ve 517 kişi idam edildi.
12 EYLÜL DARBESİ ÜZERİNDEN 43 YIL GEÇTİ
Türkiye Cumhuriyeti tarihinin emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirilen son askeri darbesi olarak tarihe geçen 12 Eylül 1980 Darbesi’nin başladığı, cuma günü saat 03.59’da TRT radyosunun İstiklal Marşı ve sonrasında anons yapılmadan, Harbiye Marşı’nın çalınmasıyla anlaşıldı.
Marşın bitiminde Genelkurmay ve Ulusal Güvenlik Kurulu Lideri Orgeneral Kenan Cihan imzasıyla yayımlanan Ulusal Güvenlik Kurulu’nun bir numaralı bildirisi okunmaya başlandı. Bu bildiriyi 5 bildiri daha izledi.
“KAYBOLAN DEVLET OTORİTESİNİ TEKRAR TESİS ETMEK…”
Resmi açıklama ve darbenin münasebeti ise periyodun Genelkurmay Lideri Orgeneral Kenan Cihan tarafından duyuruldu.
Evren, darbenin münasebetini, “… Kendi kendini denetim edemeyen demokrasiyi sağlam temeller üzerine oturtmak, kaybolan devlet otoritesini yine tesis etmek için idareye el koymak zorunda kalmıştır.” sözleriyle anlattı.
Darbenin Cihan dışındaki uygulayıcıları ise Kara Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Kumandanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Kumandanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Kumandanı Orgeneral Sedat Celasun’dan oluşan komuta kademesiydi.
DARBEYİ HAZIRLAYAN SÜREÇ
Türk Silahlı Kuvvetleri’nin emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği darbenin en kıymetli münasebeti “güvenlik” oldu. TBMM’nin 22 Mart 1980’de birinci çeşidini yaptığı Cumhurbaşkanlığı seçimini, 114 çeşit oylama yaptığı halde darbe gününe kadar sonuçlandıramamasının da tesirli olduğu süreçte birçok cinayet işlendi.
Gazeteci Abdi İpekçi, Emniyet Müdürü Cevat Yurdakul, DİSK ve Maden-İş Sendikası Genel Lideri Kemal Türkler, MHP Genel Lider Yardımcısı Gün Sazak, Eski Başbakan Nihat Erim, Adalet Partisi İstanbul Milletvekili İlhan Hâkim Darendelioğlu, CHP İstanbul Milletvekili Abdurrahman Köksaloğlu, MHP Gaziosmanpaşa İlçe Lideri Ali İstek Altınok ile eşi ve kızının öldürülmesi üzere çok sayıdaki siyasi cinayet, generallerin münasebetleri olarak tarihe geçti.
6 Eylül’de Konya’da düzenlenen “Kudüs Mitingi” de darbe idaresi tarafından “şeriatçı girişim” olarak gösterilmişti.
İLK DARBE PLANI ERTELENDİ
Askeri darbenin hazırlıkları, Haziran 1980’den itibaren Genelkurmay Karargahı’nda yapılmaya başlandı. Kod ismi “Bayrak Harekatı” olan darbe, birinci olarak bütün ordu kumandanlarına gönderilen buyrukla 11 Temmuz saat 04.00’te hayata geçirilmek istendi lakin 2 Temmuz’da Süleyman Demirel’in başbakanlığındaki hükümetin güvenoyu almasıyla plan ertelendi.
Aynı plan, tekrar tıpkı isimle 12 Eylül sabaha karşı uygulamaya konuldu, artık sokaklara palet ve postal sesleri hakimdi. Gerçekleştirilen bu darbe, 27 Mayıs 1960 Darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının akabinde Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahlı kuvvetlerin idareye üçüncü açık müdahalesi olarak tarihteki yerini aldı.
DEMİREL HÜKÜMETİ DÜŞÜRÜLDÜ, TBMM LAĞVEDİLDİ
12 Eylül Darbesi ile Süleyman Demirel’in başbakanı olduğu hükümet misyondan alındı, TBMM feshedildi. 1970 sonrasında değiştirilen 1961 Anayasası uygulamadan kaldırıldı ve Türkiye siyasetinin yine tasarlandığı askeri periyot başladı.
Cuntacılar, 13 generali ülke genelinde ilan ettikleri 13 sıkıyönetim bölgesine kumandan olarak atarken Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetleri de durduruldu.
Siyasi partileri de lağveden askeri idare, Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit’i Hamzakoy’a, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkeş’i ise Uzunada’ya sürgüne gönderdi. Siyasi yasaklar geldi.
ANAYASA DEĞİŞTİ, CİHAN CUMHURBAŞKANI OLDU
Darbeye liderlik eden 5 generalin oluşturduğu Ulusal Güvenlik Kurulu, bütün yetkileri ele aldı. Eski Deniz Kuvvetleri Kumandanı Bülent Ulusu’ya kurdurulan hükümet, 21 Eylül’de misyona başladı.
Darbenin akabinde geçen 3 yıl içinde kıymetli kanunların tamamına yakını değiştirildi ve askeri idarenin belirlediği İstişare Meclisi tarafından hazırlanan Anayasa, yapılan “güdümlü” referandumla yüzde 92’lik “Evet” oyu aldı.
12 Eylül 1980-1983 yılları ortasında vazife yapan Ulusal Güvenlik Kurulu (MGK), Cumhurbaşkanlığı Kurulu’na dönüştü. Kurul üyeleri, 6 yıl boyunca vazife yaptı.
Cumhurbaşkanı Kenan Cihan, MGK’nın tüzel varlığının sona ermesi nedeniyle yaptığı konuşmada, “Huzur içerisinde misyonu devrediyoruz, demokratik sisteme geçilmiştir. TSK hiçbir devir ülke idaresini üstlenmek hevesinde olmamıştır” dedi.
Halk oylamasında, Kenan Cihan cumhurbaşkanı seçilirken askeri idare üyelerinin ömür uzunluğu yargılanmasını engelleyen süreksiz 15. unsur, 2010’daki Anayasa değişikliği referandumuna kadar yürürlükte kaldı.
ERDAL EREN 17 YAŞINDA ASILDI
Yönetime el koyan cunta, acısı yıllarca sürecek idamların kararını da verdi. Darbeden sonra birinci idamlar, 9 Ekim 1980 tarihinde gerçekleşti.
İlk olarak sol görüşlü Necdet Adalı, akabinde ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle karar giyen 17 yaşındaki Erdal Eren, 19 Mart 1980’ta idama mahkum edildi.
Kenan Cihan’ın 17 yaşında astırdığı Erdal Eren için söylediği “Asmayalım da besleyelim mi?” kelamı ise yıllarca unutulmadı.
Eren’in idam kararı, Yargıtay tarafından iki sefer iptal edilmesine karşın, Ulusal Güvenlik Kurulu tarafından onaylanan kararla ve yaşı büyütülerek 13 Aralık 1980’de Ankara Merkez Ulucanlar Cezaevi’nde infaz edildi.
YILLARCA SÜRECEK BİR TRAVMA…
Darbeden sonraki süreçte askeri idare, milyonlarca kişinin hayatını etkileyen kararların altına imza attı ve yıllar sürecek travmalara neden oldu.
Darbe sürecinde 650 bin kişi gözaltına alındı, açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 binden fazla kişi için de idam cezası istendi.
Bunlardan 517 şahsa idam kararı verilirken kararların 50’si uygulandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarılırken yaklaşık 100 bin kişi, örgüt üyesi olma cürmünden yargılandı, 30 bin kişi ise “sakıncalı” olduğu argümanıyla işten çıkarıldı.
İşkence ve faili meçhullerin çokça yaşandığı devirde bine yakın sinema tekrar sakıncalı bulunduğu için yasaklandı, 4 bine yakın öğretmen, çok sayıda üniversite görevlisinin işine son verildi. Yüzlerce gazeteci için de binlerce yıla varan mahpus cezaları istendi.
12 EYLÜL 2010’DA YARGILAMA YOLU AÇILDI
12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra yürürlüğe giren, “Milli Güvenlik Kurulu üyelerinin yargılanamayacağı”na dair Anayasa’nın süreksiz 15. hususu, 12 Eylül 2010’daki referandumun akabinde kaldırıldı.
Referandumdan sonra yapılan anayasa değişikliğiyle 15. unsur yürürlükten kaldırıldı. Türkiye genelinde birçok kişi ve örgüt, darbenin sorumluları ile bu şahısların buyruk ve talimatlarını uygulayanlar hakkında soruşturma başlatılması için cürüm duyurusunda bulundu.
Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesinin, Ankara Cumhuriyet Başsavcılığının soruşturma kapsamında, Cihan ile Şahinkaya hakkında hazırladığı iddianameyi, 10 Ocak 2012’de kabul etmesiyle Türkiye tarihinde birinci kere bir darbenin sorumluları yargı önüne çıktı. İddianamede iki kumandan, ”Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın tamamını yahut bir kısmını değiştirmeye yahut ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni ortadan kaldırmaya yahut vazifesini yapmasına pürüz olmaya cebren teşebbüs etmek” ile suçlandı.
EVREN VE ŞAHİNKAYA YARGILANDI
İlk duruşması, Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesinde, 4 Nisan 2012’de görülmeye başlanan davaların duruşmalarına, Cihan ve Şahinkaya, sıhhat durumlarını münasebet göstererek katılmadı. Davanın bundan sonraki duruşmalarında her iki isim de savunmalarını, tedavi gördükleri hastanelerden sesli ve manzaralı irtibat sistemi üzerinden yaptı.
Evren ve Şahinkaya, savunmalarında, suçlamaları kabul etmeyerek, kurucu iktidar olduklarını, mevcut mahkemelerin kendilerini yargılayamayacağını savundu.
DARBENİN İKİ KUMANDANI AYM’YE BAŞVURDU
Evren ve Şahinkaya 13 Şubat 2013’te, dava nedeniyle haklarının ihlal edildiği gerekçesiyle Anayasa Mahkemesine (AYM) ferdi müracaatta da bulundu. İki eski kumandan, davanın görüldüğü Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesine, ”12 Eylül iddianamesinin ve kamu davasının hukuken yok kararında olduğunun tespiti” için dilekçe verildiğini lakin mahkemece bu istemin reddedildiğini münasebet gösterdi.
AYM, 26 Haziran 2014’te Cihan ve Şahinkaya’nın başvurusunu, olağan kanun yolları tüketilmediğinden kabul edilemez buldu.
Dava devam ederken Terörle Çaba Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu ile Kimi Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’la birlikte Ankara 12. Ağır Ceza Mahkemesi kapatılınca dava, Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesine devredildi.
MÜEBBET MAHPUS VE RÜTBELERİNİN SÖKÜLMESİ CEZASI
Cumhuriyet Savcısı Erdinç Hakan Özdabakoğlu, 12 Eylül Davası’nda verdiği temel hakkındaki görüşte, sanıklar Cihan ve Şahinkaya’nın, 765 sayılı TCK’nın “Devlet kuvvetleri aleyhine cürümler” başlıklı 146. unsuru uyarınca ağırlaştırılmış müebbet mahpusla cezalandırılmalarını istedi.
Mahkeme Lideri Oktay Saday’ın açıkladığı karara nazaran Cihan ve Şahinkaya, “21 Aralık 1979’da devrin Başbakanı’na verdikleri muhtırayla Anayasa’yı ve TBMM’yi ortadan kaldırmaya ve vazifesini yapmasını engellemeye teşebbüs hatasından, 12 Eylül 1980’de de cebren Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nı tağyir, tebdil yahut ilgaya ve bu kanun ile teşekkül eden TBMM’yi ıskat ve cebren men cürmünden aksiyonlarına uyan 765 sayılı TCK’nın 146/1. unsuru gereğince” ağırlaştırılmış müebbet mahpus cezasına çarptırıldı. Takdiri indirimle bu cezalar, “müebbet mahpus cezası”na çevrildi.
Evren ve Şahinkaya hakkında, Askeri Ceza Kanunu’nun “askeri rütbelerin sökülmesi”ne ait 30. hususunun de uygulanmasına karar verildi.
EVREN VE ŞAHİNKAYA ÖLDÜ, DAVA DÜŞTÜ
Kararın akabinde Cihan ve Şahinkaya’nın avukatı, 24 Haziran 2014’de kararın bozulması istemiyle temyiz dilekçesini Ankara 10. Ağır Ceza Mahkemesine verdi.
Yargıtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesi sürerken Cihan, 10 Mayıs 2015’te tedavi gördüğü Gülhane Askeri Tıp Akademisinde 98 yaşında, periyodun Hava Kuvvetleri Kumandanı emekli Orgeneral Şahinkaya da 9 Temmuz 2015’te 90 yaşında hayatını kaybetti.
Yargıtay 16. Ceza Dairesi, temyiz incelemesinde, sanıkların vefatları nedeniyle davanın düşürülmesine karar verdi. Belge, Yargıtay Ceza Genel Konseyine gönderildi.
