ABD-Çin ilişkilerini rotasından çıkaran “fors majör”: Yüksek irtifa balonu krizi

PEKIN (AA) – ABD, istihbarat amaçlı olduğundan şüphelendiği balonu karasuları üzerinde vurarak düşürdü. Balonun sivil amaçlı ve meteorolojik araştırma için kullanıldığını savunan Çin ise düşürülmesini protesto etti.

ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın 5-6 Şubat’ta Pekin’e yapmayı planladığı ziyareti ertelemesine yol açan balon krizi, Washington’ın güç kullanma hamlesiyle tırmanmayı sürdürdü.

Çin’in hava aracının sivil amaçlı bir meteoroloji balonu olduğunu, hava şartları nedeniyle sürüklenerek rotasından çıktığını, kontrol kabiliyeti sınırlı olduğu için “zorlayıcı sebeplerle” ABD hava sahasına girdiğini açıklaması gerilimi gidermezken, iki ülke arasında güvensizliği gözler önüne serdi.

Son 72 saatte yaşanan gelişmeler, Soğuk Savaş yıllarında ABD ile Sovyetler Birliği arasında “U-2 Olayı” olarak bilinen casus uçak krizini hatırlatan bir seyir izledi. O dönemde, Amerikan ordusuna ait “Lockheed U-2” tipi casus uçağının Sovyetler Birliği toprakları üzerinde düşürülmesi ve pilotunun ele geçirilmesi, Sovyet-Amerikan ilişkilerinde bunalıma yol açarak Soğuk Savaş’ı şiddetlendiren olay olarak tarihe geçmişti.

Çin Dışişleri Bakanlığı, yaptığı yazılı açıklamada, yüksek irtifa balonunun vurularak düşürülmesini protesto ederek, “ABD tarafı güç kullanmakta ısrar ederek aşırı bir tepki verdi ve uluslararası kural ve teamülleri açıkça ihlal etti.” ifadelerini kullandı.

ABD, “istihbarat balonu” olduğunu düşünüyor

ABD Savunma Bakanlığı (Pentagon), 2 Şubat’ta Çin’e ait olduğu iddia edilen yüksek irtifa istihbarat balonunun ABD ana kıtası üzerinde uçuş yaptığını ve Amerikan ordusunun balonu takip ettiğini açıkladı.

Balonun, Montana eyaletinde aralarında uzun menzilli füze depolarının olduğu bazı hassas askeri tesislerin üzerinden geçtiğini bildiren savunma yetkilileri, balonu, parçaların düşebileceği yerlerde güvenlik sorunu yaratabileceği için düşürmeyi tercih etmediklerini ancak müdahale seçeneğini saklı tuttuklarını vurguladı.

Yetkililer, ABD Başkanı Joe Biden’ın konuyla ilgili bilgilendirildiğini, Savunma Bakanı Llyod Austin’in üst düzey komutanlarla konuyu görüştüğünü kaydetti.

Çin’e ait istihbarat balonlarının, ABD hava sahasında tespit edilmesinin ilk olmadığını, son yıllarda benzerlerine rastlandığını ifade eden yetkililer, Pekin Büyükelçiliği kanalıyla Çinli muhataplarını sorunun ciddiyeti konusunda uyardıklarını bildirdi.

Çin’den “meteoroloji balonu” açıklaması

Çin sözcüleri, sonraki gün yaptıkları ilk açıklamalarda iddiaları doğrulamaktan veya yalanlamaktan kaçındı. Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Mao Ning, Pekin’de düzenlenen olağan basın toplantısında, “Verileri toplamaya ve olayı doğrulamaya çalışıyoruz.” dedi.

Sözcü Mao, “Çin, sorumlu bir ülke olarak uluslararası hukuka uygun hareket etmektedir. Hiçbir ülkenin egemenliğini ve hava sahasını ihlal etmeye niyetimiz yok. Umarız ilgili taraflar, meseleyi sakin kafayla ele alır.” ifadelerini kullandı.

Ancak gün içinde Dışişleri Bakanı Blinken’ın sorun nedeniyle 5-6 Şubat’ta Pekin’e yapacağı ziyareti erteleyeceğine ilişkin duyumların ardından Bakanlık, gün içinde yeni yazılı açıklama yaparak balonun Çin’e ait olduğunu kabul etti.

Açıklamada, balonun Çin’e ait sivil bir hava aracı olduğu, meteorolojik araştırma için kullanıldığı, rüzgarlarla sürüklenerek yanlışlıkla ABD hava sahasına girdiği belirtildi.

Kendini kontrol kabiliyeti sınırlı olan hava aracının Batı rüzgarlarının sürüklemesiyle planlanan rotasından çıktığı kaydedilen açıklamada, “Çin tarafı, hava aracının niyet edilmeyen zorlayıcı sebeplerle ABD hava sahasına girmesinden üzüntü duymuştur.” ifadelerine yer verildi.

Açıklamada, Çinli yetkililerin, “zorlayıcı sebeplerden” kaynaklanan beklenmedik sorunun çözülmesi için ABD tarafıyla yakın iletişimi sürdüreceği kaydedildi.

“Fors majör”

Çin Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamada, balonun ABD hava sahasına girmesinin niyet edilmediğini vurgulamak için 2 kez “fors majör” (zorlayıcı/mücbir sebepler) ifadesini kullanması dikkati çekti.

Sözleşme hukukunda, tarafların kendi iradeleri ve kontrolleri dışında oluşan şartlar altında anlaşmaların tek veya çift taraflı feshedilmesini gerektirecek zorlayıcı sebepleri açıklayan şartları ifade eden Fransızca kökenli “fors majör”; savaş, salgın, doğal afet gibi tarafların kontrolünde olmayan faktörleri tanımlamak için kullanılıyor.

Washington, açıklamadan tatmin olmadı

Çin’in ABD hava sahasında tespit edilen yüksek irtifalı balonunun bir meteoroloji balonu olduğu ve hava koşullarından ötürü sürüklendiği açıklaması, Pentagon’u tatmin etmedi.

Pentagon Sözcüsü Tuğgeneral Patrick Ryder, günlük basın toplantısında, “Çin’in açıklamasının farkındayız ancak bunun bir gözetleme balonu olduğunu biliyoruz.” dedi.

Ryder, balonun 60 bin fit irtifada ABD’nin iç kesimleri üzerinde uçmaya devam ettiğini, ABD ile Kanada’nın ortak Kuzey Amerika Hava Savunma Komutanlığının (NORAD) aracı izlediğini ifade etti.

Balonun herhangi bir fiziksel tehdit teşkil etmediğini anlatan Tuğgeneral Ryder, aracın manevra kabiliyetine sahip olduğunu vurguladı.

Blinken’ın ziyareti ertelendi

ABD Dışişleri Bakanlığı, Çin’e ait “gözetleme balonunun” ABD hava sahasında tespit edilmesinin ardından Bakan Blinken’ın 5-6 Şubat’ta Pekin’de yapmayı planladığı ziyaretin iptal edildiğini bildirdi.

Dışişleri yetkilileri, Çin’in özür beyanını not ettiklerini ancak balonun hava sahasında bulunmasının ABD’nin egemenliğini ve uluslararası hukuku ihlal ettiğini belirterek, kurumlar arasında ve Kongre ile yapılan istişareler sonucunda Blinken’ın Çin’e seyahat etmesi için koşulların uygun olmadığı sonucuna varıldığını aktardı.

Yetkililer, Bakan Blinken ve Müsteşar Yardımcısı Wendy Sherman’ın ziyareti erteleme kararını Washington’daki üst düzey Çinli yetkililere ilettiğini kaydetti.

Blinken, Çin’in en kıdemli diplomatı konumundaki Çin Komünist Partisi (ÇKP) Merkezi Dış İlişkiler Komisyonu Direktörü Vang Yi ile telefon görüşmesinde, “Çin’e ait gözetleme balonunun hava sahasındaki varlığının ABD’nin egemenliğini ve uluslararası hukuku açıkça ihlal ettiğini” belirtti.

Planlanan görüşmelere zarar verdi

Blinken, görüşmede, Vang’a “Bu sorumsuzca bir eylemdir ve Çin’in tam da benim planlanan seyahatimden önce bu adımı atmaya karar vermesi, planladığımız kapsamlı görüşmelere zarar vermiştir.” ifadelerini kullandı.

Görüşmeye ilişkin Çin tarafından yapılan açıklamada ise Vang’ın, “Çin ile ABD’nin beklenmedik durumlar karşısında farklılıklarını idare etmesi ve yanlış yargılardan kaçınması gerektiğini” dile getirdiği aktarıldı.

Blinken, Güney Koreli mevkidaşı Park Jin ile Washington’daki görüşmesinin ardından düzenlenen ortak basın toplantısında, “Vang Yi’nin, Pekin’deki üst düzey dış politika yetkilisi olarak bunları doğrudan benden duyması önemliydi.” dedi.

Balon krizinin Pekin’e ikili ilişkiler ve iki ülke halkının ortak kaygısı olan birçok konuyu kapsayacak seyahatinin amacının “altını oyduğunu” belirten Blinken, “Hava sahası bu şekilde ihlal edilmiş her ülkenin aynı yanıtını vereceğini düşünüyorum. Bu olay Çin’de olsaydı verilecek tepkiyi hayal edebiliyorum.” diye konuştu.

Koşullar izin verdiğinde Pekin’i ziyaret etmeyi planladığını, ABD’nin balon krizine ve diğer sorunları tartışmak için Çin ile iletişim hatlarını açık tutmayı istediğini vurgulayan Blinken, şunları kaydetti:

“İlk adım, bu istihbarat varlığını hava sahamızdan çıkarmak olacak, şu anda buna odaklanmış durumdayız. Dünya, ABD ve Çin’in ilişkilerini makul şekilde yürütmesini istiyor. Biz, bu sorumluluğa uygun hareket edeceğiz. Çin’deki muhataplarımızın da aynısını yapacağını umuyoruz.”

“İcabına bakacağız”

ABD Başkanı Joe Biden da hava sahasındaki Çin balonuna ilişkin ilk açıklamasında, “İcabına bakacağız.” ifadesini kullandı.

Biden’ın sözlerinin ardından balonun düşürülmesi için hazırlıklar yapılmaya başlandı.

ABD Federal Havacılık İdaresi (FAA), “Savunma Bakanlığı’nın güvenlik çabalarını destelemek için” Kuzey ve Güney Carolina eyaletlerindeki üç havaalanından kalkış ve varış seferlerini durdurdu.

FAA ayrıca Kuzey ve Güney Carolina kıyı şeridi üzerindeki hava sahasının da uçuşa kapatıldığını duyurdu.

ABD semalarındaki Çin “casus balonu”, Amerikan karasularında Atlantik okyanusu üzerine çıktığında Amerikan ordusuna ait jet uçaklar tarafından vurularak düşürüldü.

ABD basınında yer alan haberlerde F-22 savaş uçağından ateşlenen “AIM-9X Sidewinder” tipi füzenin balonu vurduğu bildirildi. Vurulan balonun havada patladığını ve balona bağlı donanımların düştüğünü gösteren videolar sosyal medyada yayıldı.

Düşürme için uygun zamanı beklediler

ABD Başkanı Joe Biden, 1 Şubat’ta balonun varlığıyla ilgili ilk kez bilgilendirildiğinde, mümkün olan en kısa sürede düşürülmesi için talimat verdiğini ancak kimseye zarar vermemek için uygun zamanı beklediklerini söyledi.

“(1 Şubat’ta) balonla ilgili bilgilendirildiğimde, ABD Savunma Bakanlığına (Pentagon) onu mümkün olan en kısa sürede düşürmeleri talimatını verdim.” diyen Biden, balon anakara üzerindeyken kimseye zarar vermemek için Savunma Bakanlığının “en iyi zamanı” beklediğini, bunun da balonun Atlantik kıyısında ABD’nin 12 millik karasuları sınırları içerisinde uçtuğu an olduğu belirtti.

Savunma Bakanı Austin de yaptığı açıklamada, “Çin tarafından ABD anakarasındaki stratejik bölgeleri gözetlemek amacıyla kullanılan balon, ABD karasularının üzerine düşürüldü.” ifadesini kullandı.

“Üç okul servisi otobüsü büyüklüğünde” olduğu ve 60 bin fit yükseklikte uçtuğu belirtilen balondan geriye kalan enkazın toplanması çalışmalarının devam ettiği bildirildi.

Çin, balonun düşürülmesini protesto etti

Çin, ABD’nin istihbarat amaçlı olduğundan şüphelendiği Çin’e ait yüksek irtifa balonunu düşürmesini protesto etti.

Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamada, “Çin, ABD’nin sivil insansız hava aracına güç kullanması karşısında derin hoşnutsuzluk içindedir ve saldırıyı protesto etmektedir.” ifadelerine yer verildi.

Çin tarafının, Washington’ı, hava aracının sivil amaçlı olduğu, zorlayıcı sebeplerle Amerikan hava sahasına girmesinin tamamen tesadüf eseri olduğu konusunda bilgilendirdiği ve meselenin sakin, profesyonel ve itidalli şekilde ele alınmasını açıkça talep ettiği vurgulanan açıklamada, şunlar kaydedildi:

“ABD Savunma Bakanlığı Sözcüsü, balonun yerdeki personele askeri veya fiziksel tehdit oluşturmadığını söyledi. Bu şartlar altında, ABD tarafı güç kullanmakta ısrar ederek aşırı bir tepki verdi ve uluslararası kural ve teamülleri açıkça ihlal etti.”

Açıklamada, Çin’in, olaydan zarar gören şirket ve kurumlarının meşru haklarını ve çıkarlarını koruyacağı ve gerekli tepkileri verme hakkını saklı tuttuğu belirtildi.

Krizin iki ülke arasındaki jeo-stratejik ve ekonomik rekabetten kaynaklanan gerilimleri daha fazla derinleştireceği tahmin ediliyor.

Muhabir: Emre Aytekin