Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu önderlerinden, Kurtuluş Savaşı’nda ve Lozan Antlaşması’nda gösterdiği başarılarla Türkiye’nin bağımsızlığını ve egemenliğini müdafaada kıymetli rol oynayan İsmet İnönü vefatının 50. yılında anılıyor.
İSMET İNÖNÜ ANILIYOR
İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün vefatının 50. yılı hasebiyle Anıtkabir’deki mezarı başında merasim düzenlendi.
Törene, İnönü’nün kızı Özden Toker, torunu Gülsün Bilgehan ve birtakım aile fertlerinin yanı sıra CHP Genel Lideri Özgür Özel, Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı İşçi ve Prensipler Genel Müdürü Bilal Şentürk ile askeri erkan katıldı.
Törende birinci olarak Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün mozolesine çelenk konuldu ve hürmet duruşunda bulunuldu. Heyet, daha sonra İnönü’nün kabrinin bulunduğu alana geçti.
Burada İnönü’nün öz geçmişinin okunmasının akabinde Cumhurbaşkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK), CHP ve ailesi ismine kabre çelenk bırakıldı.
Tören, hürmet duruşunda bulunulmasının akabinde sona erdi.
İSMET İNÖNÜ KİMDİR?
Tam ismi Mustafa İsmet İnönü’dür. 24 Eylül 1884’te İzmir’de doğmuş, 25 Aralık 1973’te Ankara)’da vefat etmiştir. Osmanlı devrinde albay, Cumhuriyet periyodunda orgeneral ve eski Genelkurmay Lideri olan, cumhuriyetin ilanından sonraki Türkiye’nin birinci başbakanı, ikinci cumhurbaşkanı, İstiklal Madalyası sahibi asker ve siyasetçi olan İsmet İnönü, Cumhurbaşkanlık vazifesini Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatından 1 gün sonra 11 Kasım 1938’den 22 Mayıs 1950 tarihine kadar sürdürdü.
CHP Kurultayı tarafından kendisine “Millî Şef” unvanı verildi. İnönü, Kurtuluş Savaşı’na katılmış ve Lozan Antlaşması’nı imzalamış, birçok kere başbakanlık vazifesini üstlenmiştir. 1925-1937 yılları ortasında 12 yıllık kesintisiz başbakanlık müddeti olmakla birlikte, toplam 17 yıl 11 ay ile Türkiye’de cumhuriyet tarihinin en uzun periyodik başbakanlık yapmış kişidir.
İSMET İNÖNÜ’NÜN ÇOCUKLUĞU
24 Eylül 1884 İsmet İnönü’nün doğum tarihidir. Babası Reşit Beyefendi, Mustafa İsmet’in doğum tarihini titiz karekterine uygun olarak konuttaki Kuran-i Kerim’in art sayfasına kaydetmişti. Mustafa İsmet İzmir’de doğdu. İzmir’de o vakit İngiliz Yokuşu denilen, sonradan 842 numaralı sokak olarak tanınan sokakta mütevazi, kolay, ahşap bir kira konutunda bir Çarşamba günü hayata gözlerini açtı. Mustafa İsmet İzmir’de doğdu lakin ne anne ne de baba tarafı İzmir’li değildi. Annesi Cevriye Hanım Tunaboyu Deliorman Türklerindendi. Razgrad’lıdır. Babası Reşit Beyefendi ise Kürüm soyundandı, bu soy da Bitlis’de yaşardı. Cevriye Hanım, okumuş bir aileden, Müderris Razgradlı Hasan efendinin kızıdır. Babasının vefatından sonra iki erkek ve bir kız kardeşi ile birlikte İstanbul’a göçerler. Malatya’lı Reşit Beyefendi ile 1880’de İstanbul’da evlenir.
Mustafa İsmet, beş kardeşin ikincisi olarak doğdu. Birinci oğlan Ahmet Mithat daha sonra askeri hekim oldu. Küçük oğlan İstek Temelli iş hayatına atıldı. En küçük kardeşi Reşit Hayri genç yaşta bir deniz kazasında öldü. Kız kardeş Saniha ise Topçu Binbaşı olan Abdürrazzek Okatan ile evlendi. İsmet’in doğduğu yıl babası Reşit Beyefendi İzmir Adliyesinde sorgu yargıcı yardımcısı olarak çalışıyordu. Doğumdan 40 gün sonra Foça sorgu yargıçlığına tayin oldu. Sonra Boldan’da vazife yaptı ve 4 yıl sonra İzmir’e döndü. Mustafa İsmet o yaşlarda askercilik oyunlarına, mızıka boru seslerine meraklıdır. İzmir’den sonra Reşit Bey’in çalışma yeri Sivas olur. Aile uzun bir seyahatten sonra Sivas’a gelir ve Mustafa İsmet orada okula başlar. Çocukluk zamanı olarak Sivas’ı hatırlar. Oturdukları mesken geniş sofaları ve alaturka sedirleri ile bir meydanı andırırdı. Babası Reşit beyefendi ahlak bahislerinde epey titiz, samimi bir müslümandır. Terbiyesi serttir. İnönü daha sonra “ Ben kendi çocuklarımı, arkadaş üzere davranarak yetiştirmeye çalıştım” diye anlatırdı. Babası düzgün satranç oynardı. İnönü 10 yaşından itibaren satranç taşlarını tanıdı. Babası sorgu yargıçı olduğu için vakitli vakitsiz araştırmalara gittiği için meskende at beslerdi. İnönü’nün atlarla tanışıklığı da çok genç yaşlarda başladı.
Sivas’da altı ay kadar Mahkeme Çarşısında bir ilkokuluna masraf. Babası da eğitimi ile ilgilenmektedir. İlkokul sonrası iki seçeneği olur. Ya sivil ortaokula girecektir ya da askeri ortaokula. Sivas kentinde askeri bir ortaokul da bulunmaktadır. Mustafa İsmet’in askerlik merakı seçimini kolaylaştırır, 1892 yılında askeri ortaokulda eğitimine başlar. Yaka numarası 32’dir. O zamanki asker okullarında öğrenciler yaka numarası ile birlikte bulundukları mahallenin ismini soyadı üzere taşırlar. Sivas’ın Ali Baba mahallesinde oturdukları için künyesi “İsmet efendi Ali Baba”olur.
İsmet İnönü sonradan o günleri anlatırken “ Ben kabiliyeti sonradan keşfedilmiş bir çocuktum. Sivas askeri ortaokulunda bir sene sınıfta kaldım” der. Lakin bu olay ona ders olur. Ortaokulu 4 sene yerine 5 senede bitirir. Onu bir sene sınıfta bırakan matematik öğretmeni Ömer Efendi’yi sonradan minnetle anar. Hatta ikinci oğluna Ömer ismini verir. Bu yıllarda Fransızca öğrenmeye başlar. 1895’de ortaokulu tamamlar. Lakin yaşı çok küçüktür. Bir sene Sivas Mülkiye Lisesinin beşinci sınıfında okur.
Sivas’ta bulunduğu sıralar dedesi Abdülfettah Efendi ile tanışır. Dede Malatya’dan Sivas’a gelmiştir. Mustafa İsmet dedesini çok sever. Sonra Malatya’ya masraflar ve orada sünnet düğünü olur. İsmet İnönü daha sonra “ Malatya’yı bu birinci görüşümde, günlerce, geniş kayısı bahçelerinde koşup eğlendik. Dedem 1854 Rus Savaşında bulunmuş, bize savaş öyküleri anlatırdı. Ailemiz içinde doktorluk hariç, askeri mesleğe giren ben varım. Dedem 1854, babam 1877 savaşlarında çarpışmışlar, ben onları takip etmiş oluyorum” der.
Mülkiye lisesinin beşinci sınıfını bitirince babası onu İstanbul’a getirir ve Topçu Lisesinin imtihanlarına girer. Okula kabul edilen 12 kişi ortasındadır. Lise sınıfları âlâ geçer. Askeri liseden evvel Mülkiye lisesinde bir sene okuması yarar sağlamıştır. Topçu Harbiye sınıflarında artık daima sınıfın birincisidir. 1903 yılında 19 yaşında teğmen rütbesi ile Harbiye’yi bitirir. Âlâ derece ile bitirenler Erkanıharbiyeye girerlerdi. Mustafa İsmet de Pangaltı’daki Erkanıharbiyeye girer. 1906 yılında da kurmay yüzbaşı olarak mezun olur.
Daha sonra İnönü çocukluk günlerini şöyle anlatır “ Okul sırasında geniş imkanı olmayan orta halli bir ailede yetiştim. İstanbul’da Valde Camii karşısında bir küçük meskende kiracıydık. Sonra Rumelikavağı’nda bir iki sene hava değişikliği için oturduk. Altı sene askeri eğitimin yıl sonu tatillerini İzmir’de geçirdim. İzmir’e dayımın yanına gidiş benim için memnunluk ve açılıp serpilme fırsatı olmuştur. Değirmen Dağı’ndaki küçük, mütevazi mesken, denize karşı hala bana dünyanın en hoş köşkü üzere görünür. Dinlenirdim, gezerdim. Fransızca gazeteler okur, memleketimin dört köşesinde değerli bir olay varsa onu öğrenir takip ederdim. Gelecek sene dersleri için biraz hazırlanır, bazen lisan dersi de alırdım. Küçük dayım hekimdi, edebiyat meraklısıydı. Onunla birlikte bulunmak da bana zevk verirdi. İzmir , on üç yaşımdan itibaren çok sevdiğim bir kent olmuştur.”
İSMET İNÖNÜ’NÜN HAYATI
24 Eylül 1884′ te İzmir’de doğdu. Babası Malatya’ya yerleşmiş, Bitlisli Kürümoğulları ailesinden Reşit beyefendi, annesi Bulgaristan’ın Deliorman bölgesinden Cevriye Hanım. Sivas Askeri Rüştiyesini (ilkokul) bitirdikten sonra ( 1895) Topçu Harbiyesine girdi. Harbiye (1903) ve Harp Akademisinden birincilikle mezun oldu ( 1906). Kurmay yüzbaşı olarak Edirne’deki II. Ordu’ya atandı. 1907’de İttihat ve Terakki Cemiyetinde kısa bir mühlet çalıştı. 31 Mart Olayını bastırmak için toplanan Harekat Ordusuna Yeşilköy’ de katıldı. Ahmet İzzet Paşa komutasında Yemen’e gönderilen Dördüncü Kolordu kurmay heyetinde yer aldı ve 1912’de binbaşılığa yükselerek Yemen kuvvetleri komutanlığı kurmay lideri oldu. Birinci diplomatik vazifesini burada üstlenip, İmam Yahya ile görüşerek barışı sağladı. Balkan Savaşı sırasında Çatalca’da bulundu.
Birinci Dünya Savaşında Başkomutanlık karargahında Harekat Şubesi Müdürlüğü yaptı ve yarbay oldu (1914). Sonraki yıl albaylığa yükselerek Trakya’daki II. Ordu kurmay başkanlığına atandı. Sonra, Doğu ve Suriye cephelerinde Dördüncü, Yirminci ve Üçüncü Kolordu Komutanlıklarında bulundu. Bu devirde II.Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa ile birlikte çalıştı, ortalarında derin bir dostluk doğdu ve ondan yüksek ve manalı bir sicil aldı (1917). İstanbul’da 1916’da Mevhibe Hanım’la evlendi ve çabucak cepheye döndü. Mondros Mütarekesi günlerinde başşehre geri gelerek Harbiye Nezareti Müsteşarı oldu (1918). Askeri Şura’da vazife aldı. Bu yıllarda Mustafa Kemal Paşa ile görüşmelerini sürdürdü.
İsmet Beyefendi Ocak 1920’de Ankara’ya kısa bir müddet için gidip, döndü. 19 Mart 1920’de Mustafa Kemal’in daveti üzerine gizlice tekrar Ankara’ya geçip, Ulusal Çabada değerli vazifeler üstlendi. Edirne Milletvekili seçilerek çalışmalara katıldı ve Genel Kurmay Lideri olarak nizamlı bir ordu kurmayı başardı. İstanbul Hükümeti tarafından idama mahkum edildi ( Haziran 1920). Batı Cephesi komutanlığına atanarak (4 Mayıs 1921) Birinci ve İkinci İnönü Savaşlarını kazandı. Generalliğe yükseldi ve İsmet Paşa olarak anılmaya başlandı. Sakarya ve Başkumandanlık Meydan Savaşlarında tesirli oldu.(1922).
Zaferin akabinde Mudanya’da ateşkes görüşmelerini yürüttü ( 3 Ekim 1922). Dışişleri Bakanı ve Lozan baş delegesi oldu. Lozan Barış Antlaşmasını imzaladı (24 Temmuz 1923) . Birinci cumhuriyet hükümetini kurdu (3o Ekim 1923). 8 Kasım 1924’te başbakanlıktan ayrıldı ve daha sonra Pir Sait isyanı nedeniyle yine tıpkı vazifeye getirildi (3 Mart 1925). Soyadı kanunu çıkınca Atatürk kendisine İnönü soyadını verdi.15 Yıl başbakanlıkta bulunduktan sonra, kimi görüş ayrılıkları nedeniyle hükümetten ayrıldı ( Eylül 1937).
Atatürk’ün vefatından sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin oybirliği ile Cumhurbaşkanı seçildi (11 Kasım 1938). İkinci Dünya Savaşına Türkiye’yi sokmamak için devletlerarası siyaset alanında çok istikametli çalıştı ve bunu başardı. Çok partili demokratik hayata geçişi sağladı ve dürüst bir seçim yasası yaptırarak iktidarı devretti (14 Mayıs 1950).
Cumhuriyet Halk Partisi Genel Lideri ve muhalefet başkanı olarak on yıl boyunca büyük bir demokrasi savaşı verdi ( 1950-1960). 27 Mayıs ihtilali ve seçimler sonucunda gerçekleşen üç koalisyonda başbakanlık yaptı ve bu misyonunu 6 Şubat 1965’e kadar sürdürdü. C.H.P‘de “ortanın solu” hareketini başlattı. Parti içi uğraşlar sonucunda C.H.P’den istifa ederek senatör kimliğiyle TBMM’ne devam etti (8 Mayıs 1972). 25 Aralık 1973’de Ankara’da öldü ve hükümet kararıyla Anıtkabire defnedildi. Örnek bir evlilik sürdürdüğü Mevhibe Hanımla birisi Kurtuluş Savaşı sırasında ölen dört çocukları oldu, İzzet ( 1919-1921), Ömer (1924), Erdal (1926), Özden (1930).
ASKERİ YAŞAMI
Orduda birinci yılları
1908 yılında 2. Süvari Fırkasının kurmayı oldu ve 31 Mart İsyanı’nda Hareket Ordusu karargâhında misyon aldı. 1910’da 4. Kolordu kurmaylığına getirildi ve 1911’de Yemen Kuvayi Mürettebe Komutanlığı kurmayı ve 26 Nisan 1912 tarihinde binbaşı rütbesine terfi etti ve Yemen Kuva-yi Genele Komutanlığı Kurmay Başkanlığı misyonuna atandı.
1912-1913 yılları ortasında Harbiye Nezareti’nde Başkomutanlık Karargâhı 1. Şubede bulundu ve İkinci Balkan Savaşı’nda Çatalca Ordusu Sağ Cenah Komutanlığı kurmaylığına getirildi. Savaştan sonra İstanbul Antlaşması’nın bağıtlanmasında Bulgarlar ile müzakere eden heyete askerî danışman olarak katıldı.
1914 yılında Harbiye Nazırlığı ve Erkân-ı Harbiye-i Genele Reisliği’ne atanan Enver Paşa’nın başlattığı ordunun yenileştirilmesi hareketinde faal rol oynadı.
I. Dünya Savaşı
29 Kasım 1914 tarihinde kaymakam rütbesine terfi etti ve 2 Aralık 1914 tarihinde Genel Karargâh 1. Şube Müdürü olarak atandı. 9 Ekim 1915 tarihinde 2. Ordu Kurmay Başkanlığına getirildi ve 14 Aralık 1915 tarihinde miralay rütbesine terfi etti.
I. Dünya Savaşı sırasında Kafkas Cephesi’nde Kolordu Kumandanı olarak, Mustafa Kemal Paşa ile birlikte çalıştı. Bu sırada Mustafa Kemal bu ordunun 16. Kolordu komutanlığına atandı. 1916 yılının yaz aylarında bir müddet çarpışmaları yönetti. 2. Ordu Kumandan Vekili Mustafa Kemal Paşa’nın teklifiyle, 12 Ocak 1917 tarihinde 4. Kolordu Komutanlığı’na atandı.
Bir müddet sonra İstanbul’a geri çağrıldı ve Halep’te 7. Ordu’nun oluşturulmasında vazife aldı. 1 Mayıs 1917 tarihinde Filistin Cephesi’nde 20. Kolordu komutanlığına, 20 Haziran’da 3. Kolordu komutanlığına atandı. Bu sırada 7. Ordu’nun komutanlığını üstlenen Mustafa Kemal Paşa ile tekrar yakın münasebet içinde oldu. Lakin Megiddo Muharebesi sırasında yaralanınca İstanbul’a gönderildi.
Kurtuluş Savaşı
Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından az evvel Sina ve Filistin Cephesi’ndeki Yıldırım Orduları Grubu’nun General Edmund Allenby karşısında uğradığı Nablus Bozgunu sırasında yaralanarak İstanbul’a döndü. 24 Ekim 1918 tarihinde Harbiye Nezareti Müsteşarlığı’na atandı. 29 Aralık 1919 tarihinde Paris Barış Konferansı’na hazırlık için kurulan komitede askeri müşavir oldu. 4 Ağustos 1919 tarihinde sırf sekiz gün için Askeri Şûra Muamelat-ı Genele Müdürlüğü’ne, bir orta da jandarma ve polis örgütünün uygunlaştırılması için kurulan komiteye üye olarak atandı. Bütün bunlar ekseriyetle birkaç günlük misyonlardı.
İlk sefer 8 Ocak 1920 tarihinde Ankara’ya gitti ve kısa bir müddet Mustafa Kemal Paşa ile çalıştı. Yeni kurulan Ali İstek Paşa hükümetinde harbiye nazırı olan Fevzi Paşa’nın daveti üzerine şubat sonlarında İstanbul’a gitti. 9 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’nın daveti üzerine tekrar Ankara’ya döndü ve İstanbul ile bütün resmî bağlarını kopardı.
23 Nisan 1920 tarihinde açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne Edirne milletvekili olarak katıldı. 6 Haziran 1920 tarihinde İstanbul’daki Divan-ı Harp tarafından gıyabında idam cezasına çarptırıldı.
Erkân-ı Harbiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandanı Mirliva İsmet Paşa
10 Kasım 1920 tarihinde milletvekilliği ve vekillik vazifesi gizli kalmak üzere Garp Cephesi (Batı cephesi) Kuzey Kesiti Komutanlığı’na atandı. Çerkez Ethem ayaklanmasının ve iç isyanların bastırılmasında aktif rol oynadı. Batı Cephesi Kuzey Kısım Kumandanı olarak, Ocak 1921 tarihinde Yunan ilerlemesini durdurunca 5 yıldır bulunduğu Miralay rütbesinden Mirliva rütbesine terfi etti ve Paşa oldu. 4 Mayıs 1921 tarihinde Batı Cephesi Komutanlığına atandı. Fakat 17 Temmuz 1921 tarihinde Kütahya-Eskişehir Muharebeleri’nde aldığı yenilgi üzerine TBMM tarafından Genelkurmay Başkanlığı misyonundan azledildi. Yerine 3 Ağustos 1921 tarihinde birebir vakitte Başvekil ve Ulusal Savunma Vekili de olan Fevzi Paşa getirildi.
Daha sonra Sakarya Meydan Muharebesi sırasında TBMM tarafından Meclis Lideri Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutanlığa getirilmesi üzerine onun maiyetinde Mirliva rütbesi ile Batı Cephesi Komutanlığı misyonunda bulundu. Büyük Taarruz’dan sonra başarılarından ötürü Ferik rütbesine terfi etti. İzmir’in geri alınmasından sonra Mustafa Kemal Paşa tarafından ateşkes görüşmelerinde bulunmak üzere görevlendirilerek Mudanya’ya gönderildi.
