Kış çayları ne kadar temiz?

Bitkisel ismi altında satılan pek çok eser ‘sağlığa ziyan vermez’ fikriyle itinasız tüketilebiliyor.Bunlar ortasında bitkisel çaylar da yer alıyor. Son vakitlerde bilhassa kış çaylarına büyük istek olduğuna dikkat çeken Farmakognozi Uzmanı Doç. Dr. Etil Güzelmeriç, bu çaylarla ilgili bilinmesi gerekenleri şöyle açıkladı:

Doç. Dr. Etil Güzelmeriç

ARAŞTIRMA SONUÇLARI

Bitki çayları bilhassa kış aylarında daha ağır tüketiliyor. Buradan yola çıkarak aktar ve marketlerde satılan 10 farklı eser üzerinde araştırma yaptık. Öncelikle belirtmeliyim ki bu karışımlar hazırlanırken en çok tercih edilen bitkiler hibiskus ve kuşburnu olmuş, bunları papatya ve tarçın kabuğu takip etmiş. Örnekleri incelemeye başladığımızda, karşılaştığımız birinci sorun etiket bilgileriyle paket içeriğinin uyumlu olmamasıydı. Kimi örneklerde etiket bilgisine nazaran bulunması gereken bitkilerin paketlerde yer almadığını tespit ettik. İncelemelerdeki en çok şaşırtan bulgu ise birtakım örneklerde etiket üzerinde yazmayan bitkilerin paket içerisinde tespit edilmesiydi. Akabinde, kalite parametrelerinin belirtildiği Türk Farmakopesi ve Avrupa Farmakopesi’ne nazaran bitki teşhisi ve kimyasal tahliller yapılarak paketlerde yer alan bitkileri inceledik. “Kış çayı” ismi altında yapılan bitki karışımlarında yer alan adaçayı, papatya, meyan kökü, nane, tarçın, ölmez çiçek ve melisa (oğul otu) bitkilerinin kalite kriterlerini karşılamadığını tespit ettik.

Zayıflatıcı tesirleri yoktur

Sağlığıkorumak gayeli yüzde 2’lik oranlarda hazırladığımız çayın günde 1-2 fincan tüketilmesi önerilir. Lakin, birtakım bitkiler için kullanım mühleti ve ölçüsü limitli olmalıdır. Örneğin, sinameki (Cassia senna) yaprağı önerilen müddetten daha uzun kullanılmaktadır. Bunun nedenlerinden biri de kullanım hedefinin yanlışlı olmasıdır. Zira, piyasadaki birden fazla ‘zayıflama çayı’ ismi altında satılan karışım bitki çaylarında sinameki yaprağı karşımıza çıkıyor. Halbuki sinamekinin zayıflama üzerine hiçbir tesiri yoktur. Kelam zayıflama çaylarından açılmışken tahminen altını çizmekte yarar var, hiçbir bitki zayıflama için mucizevi sonuçlar yaratmaz. Bu nedenle, tezli telaffuzlarla “bir ayda şu kadar kilo verdirir (!)” üzere kelamlara kanmayınız. Sinameki yaprağı, önemli kabızlık sorunlarında kullanımı sonlu müddet (1-2 hafta) olması kuralıyla önerilir. Daima kullanıldığında içerisinde tesirden sorumlu antrasen türevi bileşikler irritan karakterde olduğu için bağırsaklarda hasara neden olmasının yanı sıra bağırsak tembelliğine, irritabl (huzursuz) bağırsak sendromuna ve sıvı-elektrolit dengesizliğine sebep olabilir. Bitki çayları kullanılmadan evvel kesinlikle eczacılara danışılmalıdır.

Toplama ve saklama şartları önemli

Kullanım emelinize nazaran yanlışsız bitkiyi buldunuz, çay olarak hazırlanması gereken kısmını biliyorsunuz, hazırlama formuna karar verdiniz ve uygun ölçü ve müddette kullanacaksınız. Pekala bunlar kâfi mi? Hayır. Dikkat etmeniz gereken başka değerli konular ise toplama, kurutma ve saklama kaidelerine bağlı olarak bitkinin ağır metal, pestisit, fumigat yahut patojenik mikroorganizma içermemesidir. Tüm bu anlattıklarımın tahlili bitkilerin akredite laboratuvarlarda tüm tahlilleri tamamlandıktan sonra sertifikalı olarak satılmasıdır.

Zehirlenmeye ve organ hasarına yol açabilir

Sakinleştirici ve sindirime yardımcı olarak itimatla kullanılabilen tıbbi papatya, Matricaria recutita, ile görsel bakımından birbirine benzeyen “papatya” olarak isimlendirilen birçok bitki (Bellis, Anthemis, Senecio) vardır. Piyasada aktar ve marketlerde satılan 16 eser üzerindeki araştırmamızda yalnızca kimi poşet çaylarda tıbbi papatyaya rastlanırken öteki “papatya” ismi altında satılan aktar, market yahut internetten alınan eserlerin hiçbirinde tıbbi papatya bulunamadı. Tıbbi papatyaya benzerliği nedeniyle karıştırılan bitkiler ortasından en risklisi toksik bileşenler (pirolizidin alkaloitleri) taşıması bakımından Senecio çeşitleridir. Başka taraftan, bu çaylara görsel bakımdan birbirinden büsbütün farklı bitkiler de karıştırılabilmektedir. Örneğin, melisa (Melissa officinalis) ve limon otu (Aloysia triphylla) bitkileri, bu bitkilerin yaprak formları birbirinden büsbütün farklı olmasına karşın kurutulup parçalandığında kokularının misal olması nedeniyle birbirleriyle karıştırılır. Bu durumda hakikat bitkiyi tespit etmenin tek yolu kimyasal tahlildir. Melisa yaprakları birçok tesirden sorumlu (antioksidan, yangı giderici, antimikrobiyal vb.) bileşen olan rozmarinik asit taşırken, öteki bitki taşımaz. Üzülerek belirtiyorum ki yaptığımız tahlillerde piyasada bulunan ve melisa bitkisini içerdiği argüman eden eserlerin birçoklarında melisanın olmadığı saptandı. Öteki bir çalışmamızda, çarkı andıran çiçekleri nedeniyle çarkıfelek (Passiflora incarnata L.) olarak isimlendirilen bitkiyi ve bu bitkiyi içeren eserler (aktarlardan, marketlerden ve e-ticaret sitelerinden temin edilen yedi adet ürün) incelendi. Kimi paketlerde, çarkıfelek çiçeği yerine karaçalı (Paliurus spina-christi) meyvelerine (yuvarlak ve yassı görünümlü) rastladık. Yanlış bitki kullanımı nedeniyle beklenen yarar sağlanmazken kimi durumlarda zehirlenme yahut organ hasarı oluşabileceğini unutmayalım. Bu nedenle, gerçek bitki kullanımı çok değerlidir ve bitki teşhisi kesinlikle uzman şahıslarca yapılmalıdır.

HER BİTKİNİN ÇAYI OLMAZ

Bazı kuvvetli tesirli bileşikler içeren bitkilerin çay olarak kullanılması gerçek değildir. Bu bitkiler ortasında yüksük otu (Digitalis lanata), içerdiği bileşikler (kardiyoaktif glikozitler) nedeniyle kalp kasının tonusunu ve kasılmasını arttırdığından kullanımı risklidir. Öbür taraftan bitkilerin sıhhate olan faydaları direkt bitki bileşenleri ve bu bileşenlerin ölçüsü ile ilgilidir. Şayet çay formunda tüketilecek ise bu bileşenlerin kâfi ölçüde suda çözünebilir olması gerekir. Örneğin, hafif ve orta derecedeki depresyon tedavisinde kullanılan sarı kantaron (Hypericum perforatum) bitkisinin tesiri başta “hiperforin” olmak üzere öteki bileşikler ile birlikte oluşturduğu sinerjistik tesirden kaynaklanır. Bu bileşikler kâfi ölçüde suda çözünmediğinden beklenen antidepresan tesirin görülmesi için standardize ekstrenin (bitkinin muhakkak süreçlerden geçirilip içerik tahlilinin yapıldığı) belli doz ve müddette “doktor kontrolünde” kullanılması önerilir.