KÖMÜR DOSYASI-1: Orman Limak’a Toprak Cengiz’e

Özelleştirme İdaresi’nin 2014 yılında düzenlediği ihaleden 2.7 milyar dolara Yeniköy Kemerköy termik santrallarını devralan Limak ve IC İçtaş ortaklığında kurulan YK Enerji’ye verilen maden ruhsatlı alanlar; yaşamı tehdit eden karbon salımı ve susuzluğun yanı sıra “tarım alanlarının yok olması” sorunlarını da beraberinde getiriyor.

Muğla ilinin Milas ilçesine bağlı İkizköy, Çamköy ve Karacahisar köylerinin orman nöbetine durduğu, Akbelen ormanları eko-kırıma bariyer oluyor.

Akbelen kömür çukuruna dönüşürse muhtemel olan o dur ki; 2040 yılına kadar Milas’ta madenin girmediği köy kalmayacak!

1987 ve 1995 yılında faaliyete geçen Yeniköy Kemerköy termik santrallarının kullanımı için bugüne kadar 1650 hektar alan istimlak edildi. Akbelen’de 78 hektar orman alanında Temmuz’un son haftasında ağaçların kesimi tamamlandı.

YK Enerji’nin maden şirketi Yeniköy Linyit Maden İşletmesi verilerine göre; Yeniköy Termik Santraline; Sekköy, İkizköy, Akbelen ve Karacahisar ocaklarından kömür veriliyor. Yıllık olarak yaklaşık ortalama 3.5 milyon ton kömür yakılıyor.

Kemerköy Termik Santraline Hüsamlar ve Çakıralan Belentepe ocaklarından kömür verilmektedir. Yıllık olarak yaklaşık ortalama 4.5 milyon ton kömür yakılıyor.

Artık bu köyler “yerleşim mahalli” olarak değil, “ocak” olarak anılıyor.

Ocaklarda toplam linyit kömür rezervi 231.7 milyon ton olarak bildiriliyor.

İstimlak alanı içinde olan Çamköy’ün yer altı sularından beslenen ve Yeniköy Kemerköy termik santrallarının su kullanımı için inşa edilen Geyik Barajı aynı zamanda Bodrum’un da su kaynağı.

Doğa tahribatı ve küresel ısınma sonucu, henüz Yeniköy ve Kemerköy’de kapasite artırımı tamamlanmamışken bile millet susuzluktan kırılıyor.

* * *

Paris İklim Anlaşması’nı imzalayan Türkiye’nin 2050 yılı “sıfır karbon” taahhüdünü yerine getirebilmesi için kömür santralları kapasitesini arttırmak bir yana, mevcutlardan çıkması gerekiyor.

Köyler yerinden ediliyor, gıdaya erişim zinciri kopuyor, susuzluk sorunu büyüyor, tarım alanları yok ediliyor, Muğla’nın akciğeri Akbelen’deki 100 yıllık ağaçlar kesiliyor; bütün bu kıyım neden oluyor?

YK Enerji Genel Müdürü M. Serhat Dinç Hürriyet gazetesine verdiği 13 Temmuz 2022 tarihli röportajda yanıtlıyor.

* * *.

Yeniköy ve Kemerköy termik santrallarında üretimin devam edebilmesi için Dinç, yeni kömür sahalarına ihtiyaçları olduğunu şu cümlelerle vurguluyor:

“Zeytinciliği Koruma Yasası’na, 1995’te ‘zeytin sahalarının 3 km civarına herhangi bir sanayi tesisi yapılamaz’ diye bir madde eklenmiş. Buna karşın devletimiz bu santralleri kurmuş ve işletmiş. Ancak bu yasa şu anda bizim elimizi kolumuzu bağlıyor. En azından yerli kömürle üretilen elektrik santraller için değişikliğe gidilmesi ihtiyacı hissediyoruz. Aynı sorunu yaşayan başka santraller de var. Eğer bu sorunlar çözülmezse bu santraller üretimini durdurmak zorunda kalacak. Bugün karar çıksa yeni kömüre ulaşmak için en az 14-15 aylık bir süre gerekli. Bu şekilde giderse muhtemelen aşama aşama üniteler devre dışı olacak, sonra santral tamamen üretimi durduracak. Zaten yapılan hesaplamalara göre, bu bölgedeki kömür stoğu 2040 yılında bitecek.”

Dinç’in beklediği yasal düzenleme 1 Mart 2022 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan “Maden Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” kapsamında gerçekleşti.

Yönetmeliğin “kamu yararı” ilkesine dayandırılan ilgili bölümü şöyle:

”Ülkenin elektrik ihtiyacını karşılamak üzere yürütülen madencilik faaliyetlerinin tapuda zeytinlik olarak kayıtlı olan alanlara denk gelmesi ve faaliyetlerin başka alanlarda yürütülmesinin mümkün olmaması durumunda madencilik faaliyeti yürütecek kişinin faaliyetlerin bitiminde sahayı rehabilite ederek eski hale getireceğini taahhüt etmesi şartıyla Genel Müdürlük tarafından belirlenen çalışma takvimi içerisinde zeytin sahasının madencilik faaliyeti yürütülecek kısmının taşınmasına, sahada madencilik faaliyetleri yürütülmesine ve bu faaliyetlere ilişkin geçici tesisler inşa edilmesine kamu yararı dikkate alınarak Bakanlıkça izin verilebilir.”

* * *

Özetle devletin 1939 yılından beri kanunla koruduğu zeytin alanlarında madenciliğe yol verildi. O nedenle de bugün Akbelen’de orman nöbeti tutan köylülerin ve çevrecilerin karşısına Limak ya da IC İçtaş formalı görevliler değil; devletin kolluk güçleri dikiliyor.

Dinç aynı haberde “Yerli kaynakları kullanarak yaptığı üretimle termik santraller, ülkemiz için stratejik önemi sahip tesisler kategorisinde yer alıyor” diye de eklemiş.

Türkiye için yerli linyit kömürünün stratejik ürün olduğunu, madencilerden başka kimseden duyamazsınız.

Tam aksine Küresel sıcaklık artışını 1,5 0C ile sınırlamanın elzem olduğunu ortaya koyan Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC), 2018 Ekim ayında yayınladığı raporu kömür yatırımlarının acilen terk edilmesi, Türkiye’nin de üyesi olduğu OECD ülkelerinde 2035’e kadar, diğer tüm ülkelerde de 2050 yılına kadar kömür tüketiminin sıfıra inmesi gerektiğini belirtiyor.

Muğla’daki üç termik santralin karbondioksit salımları açısından karnesi oldukça kötü olduğuna değinen rapor: 1982-2017 yılları arasında Yatağan, Yeniköy ve Kemerköy termik santralleri, elektrik üretilmesi için kömür yakılması işlemi sonucu atmosfere toplamda 360 milyon ton karbondioksit saldı.

* * *

Rapordan devamla…

Yatırımcıların Yatağan, Yeniköy ve Kemerköy termik santrallerine yapmayı planlandıkları iyileştirme yatırımlarından sonra bile kömür yakmanın hepimize küresel bir bedeli olacak: santraller 2018-2043 yılları arasında çalışmaya devam ederlerse 328 milyon ton karbondioksit daha salacaklar.

Muğla araştırması kapsamında Prof. Dr. Doğanay Tolunay’ın yaptığı hesaplamalara göre, Yatağan ve Milas’ta kömür madeni işletme ruhsat alanlarının sınırları içinde kalan orman ekosistemlerinin tamamının maden ocakları açılarak tahrip edilmesi durumunda; biyokütle, toprak, ölü örtü ve ölü odun kaybına bağlı olarak 9 milyon ton karbondioksit eşdeğeri karbon yutak alanı kaybı oluşacak. Yitirilecek karbon yutak potansiyeli sonucunda oluşacak toplam karbon kaybının, CO2 eşdeğeri olarak, yılda 66.200 ton; 30 yıl boyunca madencilik yapılması durumunda 2 milyon ton olacağı hesaplanıyor.

Enerji kaynaklarına yılda yaklaşık 100 milyar dolar ödeyen devlet, Yeniköy-Kemerköy’ün kapanmasıyla ekonomiye yüklenecek 1 milyar doların hesabını yapıyor olamaz!

Çevreciler tarafından “Bermuda Şeytan Üçgeni” olarak anılan Milas bölgesindeki Yatağan (Bereket Enerji-AYDEM) ve YK Enerji’nin (Yeniköy Kemerköy) açık linyit kömür ocakları karşısında; Yatağan’daki M.Ö 3. yüzyılda kurulan antik kent Stratonikeia’nın, Gökova Körfezi’nin turizm potansiyelinin; arıcılık başta olmak üzere tarımsal üretimin ve de su kaynaklarının daha az stratejik öneme sahip olduğu iddia edilemez.

* * *

Su, orman; altın ve kömürden daha değerli. Hem ekonomik kalkınma olarak hem de kırsalın sosya- kültürel dokusu, hem de insanlığın gıda ihtiyaçları ve temiz hava hakkı adına…

Altın verip buğday alamıyorsun. Bölgesel savaşlar, iklim değişikliği, atmosfere yayılan karbon nedeniyle küresel ısınmanın yol açtığı susuzluk, sel – kuraklık gibi doğa felaketlerin tarım alanlarında yarattığı tahribatla ülkelerde gıda milliyetçiliği öne çıkıyor.

Türkiye’de üretimi destekleyecek milli bir hassasiyet yok. Bütün gıda politikası “fiyatı çok artarsa ihraç etme, arz sıkıntısı varsa ithal et” mantığından öte gitmiyor.

Yarın ne olacak? Torunlar ne yiyecek diye düşünen yok.

Türkiye’de son yılların en büyük kuraklığının yaşandığı Trakya bölgesinde ayçiçeği bitkilerinin boyut olarak beklenen seviyenin altında kalmış.

Zeytinyağı, pamuk, buğday üretici bölgelerinden de üretim düşüklüğü haberleri akıyor.

Keşan ilçesinde sokak çeşmeleri, su israfının önüne geçilmesi amacıyla ücretli hale getirildi. Para otomatına atılacak 1 lira karşılığı 5 litre su alınabilecek.

İstanbul’dan Diyarbakır’a her yerde susuzluk…

* * *

Almanya’da kapanan bir linyit kömürü ocağını tarımsal değere dönüştüren iş insanı Müfit Tarhan’a, Yatağan-Yeniköy-Kemerköy termik santrallarının kapatılmasını savunanlara karşı ileri sürülen “Bakın Almanya bile termik santrallarını kapatmıyor” tezinin geçerliliğini soruyorum.

“Almanya 2010 yılında ülkedeki termik santralları bir takvime bağlı olarak kapatma kararı aldı ve bundan vazgeçmiyor. Ayrıca Almanya, Amerika ve Çin’den sonra dünyada en fazla kömür rezervine sahip üçüncü ülke olmasına karşılık üretimde birinci sırada. Teknoloji geliştirdi. Linyit kalitesi yüksek. Alternatif enerji kaynaklarına yatırım yapıyor.” yanıtını veriyor.

* * *

12 Eylül 1980 askeri darbesinden 10 gün sonra Türkiye’yi terk etmek zorunda kalan kimya mühendisi Tarhan “siyasi yasaklı” olduğu dönemde Almanya’da kurduğu Nazar Turizm şirketi, ülkenin en büyük 5’inci turizm acentası oluyor. Nazar’ı yaklaşık 200 milyon Euro’ya satıyor, başka bir turizm şirketi daha kuruyor onu da Alman Otto’ya satıyor.

İzmir yakınlarında bir üzüm bağı kuruyor. Topraktaki hastalıkları tanımaya başlıyor.

35 yıllık ortağı Aydoğan Cengiz ile Almanya’nın Kuzey Ren Vestfalya (KRV) eyaleti Düsseldorf yakınlarındaki Grevenbroich kentinde çıkan linyit kömüründen, toprağın ana maddesi humik asiti (leonardit) üreten biyoteknoloji şirketi Humintech’i hayata geçiriyorlar: 2001 yılında…

Humintech Almanya’da 2014-2015 yıllarında “En İnovatif 100 Şirket” arasına giriyor.

Tarhan “Toprağın yüzeyinde organik maddelerin dönüşümüyle oluşan humus adı verilen bir tabaka var. Humus olmasa yaşam olmaz. 1 ton humus 7 ton karbondioksiti bağlıyor. Biz de toprak altında 20 -30 miyon yılda linyit kömüründen humusun ana maddesi humik asiti üretiyoruz. Toprak düzenleyicisi olarak anılan bu ürün verimliliği artırıyor.” diyor.

Tarhan toprakta 7-8 milyar canlı organizma olduğunu, kötü kullanımla 3.5 milyon faydalı bakterinin öldürüldüğünü söyleyen Tarhan, toprağın yeniden verimli bir hale gelmesinin 5-10 yılı aldığını vurguluyor. Humik asitler bu iyileşmeye yardımcı oluyor.

* * *

Yoğun ve sürekli kimyasal gübre kullanımının verimi belli bir zaman diliminde artırırken, zamanla toprağa çoraklaştırdığı malum.

Tarhan burada bir ışık yakıyor; geleceğin stratejik ürününün “fosfat” olduğunu söylüyor.

Yerli kömürün (kül oranı yüksek linyit kömürü) stratejik ürün olduğunu iddia eden Dinç’in aksine.

Tarhan kömürü yakmak değil, toprağı iyileştirmek için işliyor.

Ağırlıklı olarak gübre üretiminde kullanılan fosfat kayası, Türkiye’de Mardin Mazıdağı’nda bulunuyor. 75 milyon ton işletilebilir, 260 milyon ton potansiyel rezervleri ile Türkiye’nin en önemli fosfat sahası…

Amerika, Rusya, Fas fosfat zengini ülkeler olsalar da örneğin deterjan üretiminde fosfat kullanımını kısmaya başlamışlar.

1974 yılında bir kamu yatırımı olarak kurulan ve 1988’de işletmeye alınan Mazıdağı Fosfat Tesisleri’nde üretim 1994 ekonomik krizi ile durmuştu. Terör nedeniyle de yatırımcı bulmak çok kolay değildi.

2004 yılında Eti Holding’in madencilik tesislerine Küre işletmesini alarak adımını atan Mehmet Cengiz’in şirketi Cengiz Holding, Özelleştirme İdaresi’nin 2011 yılında açtığı ihale sonucu Mazıdağı Fosfat Tesisleri’ni devraldı.

Tesis 2013’de de Cengiz Holding’in madencilik alanındaki faaliyetlerini sürdüren Eti Bakır A.Ş bünyesine geçti.

Stratejik bir üründen söz edeceksek o ürün linyit kömürü değil, fosfat olabilir. Gıda kıtlığı kapıya dayanıyor.

Burada sorulması gereken sorular belli: Ormanlar, stratejik ürünler niye halkın değil? Nerede “ballı”, ya da “hukuku zorlayan” bir ihale olsa, neden karşımıza hep AKP iktidarından en çok kamu ihalesi alan Limaklar, Cengizler çıkar?

Akbelen ormanında ağaç katliamı sürdüğü dakikalarda Cengiz Holding de Çanakkale’nin Bayramiç ve Çan ilçelerinin sınırlarında kalan Halilağa bakır madeni projesinin ruhsat alanında ağaç kesimlerine başlamıştı.

Elbette böyle bir düzende, Akbelen’de tanıştığım “Beni köyümden etmeyin” diye ağaçlara sarılan 94 yaşındaki Gülsün nine epey “marjinal” kalır.

TÜRKİYE’NİN KÖMÜRDEN ÇIKIŞ PLANI YOK

Yeşil Gazete’de 28 Mart 2023 tarihinde yayımlanan “Fosil Yakıtların Ötesi Kampanyası: 2035’e kadar elektrik üretiminde fosil yakıtlardan kurtulmak mümkün” başlıklı haberde, kampanyanın yürütücülerinden Duygu Kutluay “Türkiye’nin fosil yakıt bağımlılığı da tıpkı Avrupa’nın geri kalanı gibi ülkemize pahalıya patlıyor. Hazırladığımız Fosil Yakıt Sayacı’na göre Türkiye’nin Paris Anlaşması’nı 6 Ekim 2021’de onaylamasının ve net sıfır hedefi açıklamasının üzerinden geçen sürede kömür, gaz ve petrolden oluşan fosil yakıt ithalatı için 135 milyar doların üzerinde kaynak ayırmışız”diyor.

YK Enerji’nin Akbelen’de maden ruhsat sahalarında ağaçların kesilmesi karşında savunmasını hatırlayalım.

Şirket Yeniköy ve Kemerköy santrallarının Türkiye’nin yıllık enerji kaynak ithalat faturasını 1 milyar dolar azalttığını söylüyordu.

Başımızın gözümüzün sadakası olsun. 135 milyar doları ödeyen bu halk 1 milyar doları da öder ve suyunu, havasını; yeşilini mavisini; köylerini korur!..

Avrupa genelinde 40’tan fazla sivil toplum kuruluşu 2035 yılına kadar, hükümetlerin, işletmelerin ve finans kurumlarının elektrik üretiminde kullanılan fosil yakıtların yerine yenilenebilir enerji ve enerji verimliliği önlemleri koymaları için Fosil Yakıtların Ötesi (Beyond Fossil Fuels) kampanyası başlattı.

Türkiye’den de sivil toplum örgütlerinin yer aldığı kampanya, 23 Avrupa ülkesinden 17’sinin en geç 2030’a kadar kömürden çıkış taahhüdünde bulunduğu “Kömürün Ötesinde Avrupa” kampanyasının üzerine inşa edildi.

Fosil Yakıtların Ötesi’nin hazırladığı “Fosil Yakıtlardan Özgürlük Araştırması”, Avrupa’nın tarihsel olarak Rusya’dan ithal ettiği kömür ve fosil gazın tamamını yenilenebilir enerji, enerji verimliliği ve akıllı tüketim ile 4 yılda ikame edebileceğini gösteriyor.

Araştırma bu yakıtların yüzde 70’inin sadece güneş, rüzgâr ve ısı pompasıyla değiştirilebileceğini ortaya koyuyor.

Enerji sektöründe yatırım danışmanlığı ve teknoloji geliştirme faaliyetlerini dürdüren APLUS Enerji’nin raporu da, 2021-2035 dönemini kapsayan “mevcut durum”, “kömürden çıkış”, ‘”nükleersiz kömürden çıkış” senaryoları oluşturularak, Türkiye’nin kömürden çıkış olanakları incelendi.
Rapor değerlendirmesinde “Mevcut kömür teşviklerinin kaldırılması ve “kirleten öder” ilkesi çerçevesinde karbon emisyonunun fiyatlandırılması ile en geç 2030 yılına kadar kömürden çıkışın mümkün olduğunu ortaya koyuyor. Kömüre verilmekten vazgeçilen teşvikler ve kirletenin ödediği toplam karbon maliyeti ile sağlanacak tasarrufla, dönüşümün faydalarının tüm toplumca paylaşılacağı, kimsenin mağdur olmayacağı planlamalara da kaynak ayrılabilir.” notu düşülüyor.

ÜLKELERİN KÖMÜRDEN ÇIKIŞ PLANLARI

Kömürsüz Avrupa ülkeleri: Belçika (2016), İsveç (2020), Portekiz (2021)

• 2025 yılına kadar kömürden çıkış yapacak Avrupa ülkeleri: Fransa (2023), Birleşik Krallık (2024), Macaristan (2025), İtalya (2025), İrlanda (2025), Avusturya (2023)
• 2030 yılına kadar aşamalı olarak kömürden çıkacak Avrupa ülkeleri: Kuzey Makedonya (2027) Danimarka (2028), Finlandiya (2029 ortası), Hollanda (2029 sonu), Slovakya (2030), İspanya (2030), Romanya (2030), Yunanistan (2028)
• 2030’dan sonra kömürden çıkacak Avrupa ülkeleri: Karadağ (2035), Hırvatistan (2033), Bulgaristan (2038-2040), Slovenya (2033), Çekya (2033), Almanya (2038)
• Kömürden çıkış kararı almamış ülkeler: Kosova, Bosna Hersek, Polonya, Sırbistan ve Türkiye.