Korkut Boratav Cumhuriyet’in 100 yıllık ekonomik seyahatini anlattı

Türkiye Cumhuriyeti, 100. yaşına siyasal ve toplumsal alanda olduğu üzere iktisat alanında da birçok problemle giriyor.

100 yıl evvel dünya için ilham kaynağı olan bir ulusal kurtuluş savaşı sonucunda ve esaslı ihtilallere imza atılarak kurulan Cumhuriyet’in birçok kazanımı sonraki iktidarlarca geriye götürüldü.

Türkiye’nin önde gelen iktisatçılarından Prof. Dr. Korkut Boratav, Cumhuriyet’in 100 yıllık seyahatinin ana sınırlarını SÖZCÜ’ye anlattı.

Cumhuriyet’in 88 yılına şahsen tanıklık eden Boratav, sorularımıza verdiği cevapta, iktisattaki kırılma periyotlarını ve bugün gelinen tabloyu özetledi.

‘CUMHURİYET YARI SÖMÜRGE BİR İKTİSAT DEVRALDI’

Cumhuriyet’in devraldığı Osmanlı ekonomik mirasının temel özelliklerini kısaca anlatabilir misiniz? 

Cumhuriyet 1923’te yarı-sömürge özellikler ve on yıl süren bir dizi savaşın ağır mirasını taşıyan bir iktisat devraldı.

Osmanlı toplumunun yarı-sömürge kimliğinin türel bağlarının temizlenmesi Lozan’da gerçekleştirildi. kapitülasyonlar ve yabancı sermayeye garanti sağlayan düzenlemeler kaldırıldı.

Yeni Türkiye’ye düşen Osmanlı borçları taksitlere bağlandı; bunların tahsilini teminata alan Düyunu Genele Yönetimi kapatıldı; vergi sistemi merkezî devlete intikal etti. Gümrük tarifelerini, dış ticaret kurallarını belirleme yetkisinin vakit içinde Cumhuriyet idaresine devredilmesi sağlandı.

1923’te Türkiye iktisadının bileşenleri ortasında organik irtibatlar zayıftı. Demiryolları ağı, tümüyle yabancı sermayenin mülkiyetindeydi; dış piyasaların gereksinimlerine nazaran oluşturulmuştu.

Dünya iktisadında Türkiye, bir ham unsur ihracatçısı olarak yer alıyordu. Örneğin buğday ihraç ediyor, unu dahi ithal ediyordu.

Modern bir sanayi temelinden yoksundu. 1915’te yapılan bir sanayi sayımının sonuçları azgelişmişliği yansıtıyordu: Bugünkü Türkiye’nin hudutları içinde zanaat özelliği taşımayan 182 sanayi kuruluşunda yalnızca 14 bin emekçi çalışmaktaydı.

Hemen çabucak kesintisiz süren on savaş yılı, halkın dayanma gücünü çok zorlamıştı. Savaşın demografik sonuçları, Lozan Antlaşması yeterince Türkiye ve Yunanistan ortasında yapılan büyük ölçüde nüfus mübadelesi ile ağırlaşmıştı.

Mustafa Kemal Şubat 1923’teki İktisat Kongresi’ni açarken yaptığı konuşmada, acil ekonomik gündemin hem tekrar inşa, hem de endüstrileşme olduğunu ortaya koyacaktı. Yeni Cumhuriyet’in hükümeti bu gündemi vakit geçmeden uygulamaya başladı.

Kitabınızda 1908-1922 ile 1923-1929 periyotları ortasında çarpıcı bir sürekliliğin olduğunu, 1930-1939 devrinin öncesi ile bariz bir kopmayı temsil ettiği söylüyorsunuz. 30’ların farkları nelerdi ve neden bu türlü bir kopma yoluna gidildi?

İttihat Terakki hükümetleri Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımlılık ilgilerini “millî iktisat politikaları” içinde hafifletmeyi tasarlıyordu. İktisadın idaresini yabancı sermayenin uzantısı olan gayri-müslim “komprador” çevrelerden arındırmak hedefleniyordu.

Devlet teşviklerinde, ihalelerinde Müslüman ve Türk müteşebbislere öncelik verilecek; yeni ve ulusal bir Türk burjuvazisi böylelikle oluşabilecekti. Bu sistemlerin bir kısmı 1914-1918’in savaş iktisadı ortamında uygulandı. Kemalist önderler bu uygulamaları biliyordu. 1923 sonrasının şartlarında tekrarladılar. Örneğin birtakım monopollerin işletmesini yeni-yetme yerli şirketlere verdiler.

Lozan Antlaşması Osmanlı gümrük tarifelerinin ve özgür dış ticaret prensiplerinin 1928’e kadar sürmesini öngörüyordu. Birinci Dünya Savaşı sonrasında dünya iktisadı, dış ticaret ve milletlerarası sermaye hareketleri canlanma konjonktürüne girmişti.

İzmir İktisat Kongresi’nde, siyasi imtiyazlar elde etmeye çalışmadığı sürece yabancı sermayenin teşviki konusunda fikir birliği oluşmuştu. Yabancı sermaye ile iştirakler 1923 sonrasında bu çerçeve içinde yaygınlaştı.

Bu etkenler, “dışa açık, hür ticaret şartlarında özel teşebbüse yaygın devlet desteği” diye özetlenebilecek bir ekonomik strateji manasına gelir. Cumhuriyet’in birinci yılları, bu manada evvelki on yıl ile bir paralellik temsil eder.

‘1929’DAKİ KOPUŞ İKİ ETMENDEN KAYNAKLANDI’

1929’daki “kopuş” ise iki farklı etkenden kaynaklandı. Bir sefer, Lozan Antlaşması’nın beş yıl boyunca engellediği müdafaacı dış ticaret siyasetlerini uygulama fırsatı o yıl doğuyordu.

Hükümet ithalata yüzde 46 oranında bir gümrük tarifesi getirdi. Ayrıyeten dallara nazaran farklılaşan ithalat kısıtlamaları (kotalar) uygulamaya başladı. Evvelki yüzyılın ticaret mutabakatları ile başlayan özgür ticaret rejimine böylelikle son verildi.

İkinci etken, Büyük Buhran’ın 1929’da ABD’de patlak vererek sonraki on yıl boyunca tüm dünya iktisadını sarsmasıdır. Tesirleri Türkiye’de de çok sert oldu. Ziraî fiyatlar çöktü ve Türk lirasının sert devalüasyonuna yol açan bir para krizi gerçekleşti.

Dış ticarete dönük muhafazacı tedbirlerin para ve döviz piyasalarına da taşınma mecburiliği algılandı. Merkez Bankası’nın kuruluşu, Hazine ve Merkez Bankası tarafından döviz süreçlerinin kontrolünün üstlenilmesi ve Türk Parasının Değerini Muhafaza Kanunu kritik adımlar oldu.

Yeni şartların algılanması bu kurumlaşmalara yol açtı. Tümü, evvelki yedi yıllık periyodun açık ekonomi/serbest ticaret stratejisinin son bulması manasına geliyordu.

Ekonomik bağımsızlık için Cumhuriyet hangi adımları attı? Atılan adımlar kâfi oldu mu?

Büyük Buhran’ın şoku altında, dış ticaret ve para/döviz piyasalarında kelamını ettiğim müdafaacı tedbirler el yordamıyla, adeta deneme-yanılma yolları ile icat edildi.

“Keşfedildi” demiyorum. Zira dünya iktisadının merkezini oluşturan Avrupa ve ABD’de yahut emperyalist sistemin etrafında yer alan azgelişmiş ekonomilerinin hiçbirinde uygulanmıyordu.

Dış rekabete karşı korunma, Teşvik-i Sanayi Kanunu ve onu tamamlayan düzenlemelerle cömertçe desteklenmeye de başladı. Umulmaktaydı ki, muhafaza ve devletçe takviyeleri yerli ve ulusal sermayenin yeşermesini; Cumhuriyet Türkiye’sini endüstrileşmeye taşımasını sağlayacaktı.

Bir manada İttihatçıların “Millî İktisat” programının ana amaçları böylelikle gerçekleşecekti. 1930-1932 yılları bu doğrultuda üç yıllık bir deneme periyodudur. Kemalist önderler bu periyot içinde keşfettiler ki yerli burjuvazi bu tarihi vazifesi ifa edecek özellikler taşımamaktadır.

Korumacı duvarların gerisinde özgür bırakılan piyasa güçleri, kısa periyotlu vurgunlar için çok verimli bir ortam oluşturmaktaydı. İstatistiklerde sanayi olarak kayda giren birçok faaliyet, aslında, ithal edilen materyalin hudutlu değişiminden ibaretti. Tekelci fiyatlarla satılıyor, fırsatçı iş adamlarına büyük sağlıyordu.

Ayrıca devlet dayanakları büyük çapta yolsuzluklara yol açmaktaydı. Bu şartların yarattığı yeni zenginler ise iktisada yaratıcı bir dinamizm getirme yeteneğinden, eğiliminden yoksundu.

Devrimci takımlarda yozlaşma eğilimleri belirdi. Buhran şartlarında gelir dağılımı kalabalık işçi kitleler aleyhine dönüştü; yoksulluk yaygınlaştı. Halk sınıflarının tedirginliği sokaklara, meydanlara taştı.

Önceki yıllarda ağırlaşan üstyapı ihtilalleri, hatta Cumhuriyet’in geleceği tehdit altında mıdır? Bu kritik dönemeçte Mustafa Kemal’in bu sorgulamayı yaptığı anlaşılıyor. 1930-31 yıllarında yakın arkadaşları ile uzun bir yurt seyahatine çıktı.

Ekonomik stratejide atılacak ikinci kritik adım bu sorgulamanın sonunda kararlaştırıldı. 1931’de Mustafa Kemal iktisadi alanda, partinin programının devletçilik olduğunu açıkladı. Birkaç ay sonra yapılan Cumhuriyet Halk Fırkası (CHP) kongresinde devletçilik, Parti programının temel prensiplerinden biri olarak kabul edildi.

Korumacılık-devletçilik sentezi böylelikle oluştu. 1933-1939 yıllarında olgunlaştırılan bir sentezden kelam ediyorum. Bu mükemmel sentezdeki, müdafaacı öğe, dünya krizine karşı tesirli bir savunma sistemi sağladı; emperyalist sistem buhran içinde debelenirken, sistemden kısmî bir “kopma”yı gerçekleştirdi. Devletçi öğe ise, korumacılıktan türeyen artık (rant) üzerinde merkezî kontrol oluşturma ve bu kaynağı endüstrileşmeye dönüştürme imkanı sağladı.

‘1930’LAR: DIŞ İSTİKRAR İÇİNDE SÜRATLİ BÜYÜME’

Kemalist önderler, böylelikle, 1930’lu yılların başlarındaki şartların bir endüstrileşme fırsatı yarattığını gerçek bir biçimde algıladılar. Sonunda amaçlarına en tesirli biçimde hizmet eden iktisat stratejisini ve siyasetlerini keşfettiler. Devletin üretken, yatırımcı, denetleyici fonksiyonlarını öne çıkardılar. Ekonomik amaçlarını 5 yıllık iki sanayi planı içinde bütünleştirdiler.

Hedef sosyalizm değil, gecikmeden, hemen endüstrileşme idi. Özel kesim devletçi endüstrileşmenin ivmesi ile gelişti. Başvekil İsmet (İnönü) 1933’te Takım’da yayımlanan “Fırkamızın Devletçilik Vasfı” başlıklı makalesinde “devlet işletmeleri hangi bölümlerde gereklidir” sorusunu, berrak bir çerçevede açıkladı. Bugünün iktisatçıları için dahi öğreticidir.

Türkiye Cumhuriyeti tarihinin farklı periyotları itibariyle ekonomik göstergelerini gözden geçirelim: Korumacı-devletçi endüstrileşmenin olgunlaşmış devrini temsil eden 1933-1939 yılları, yüzde 8,3’lük ulusal gelir ve sanayi dalının yüzde 10’luk büyüme ortalamaları ile öne çıkıyor.

Daha da kıymetlisi Dünya Buhranı içinde ve dış istikrar sağlanarak gerçekleştirilmiştir. Üstelik demiryolları, limanlar, kabotaj, madencilik millîleştirilmiştir.

Dış istikrar içinde süratli büyüme, Cumhuriyet tarihinin öbür devirlerinde gözlenmez. Bu tespit, periyodun özgünlüğünü daha da dikkat alımlı kılar.

‘1946: DEVRİMCİ İVMENİN TÜKENDİĞİ DÖNEMEÇ’

1946 sonrasında Türkiye’nin çoklukla kronik dış açıklara ve dışa bağımlı yapıya sahip olduğunu görüyoruz. Bugün de dış açıklar ve dış finansman gereksinimi en değerli bahislerden biri. Türkiye neden bu sorunu çözemiyor?

1946, Cumhuriyet’in devrimci ivmesinin tükendiği, CHP iktidarının sağa kaydığı bir dönemeçtir. Türkiye, evvelki yıllarda ihtimamla izlediği büyük güçler ortasındaki tarafsızlık unsurunu terk etti.

Savaş yıllarında iktisat takımları planlama ve devletçi endüstrileşme stratejisine dönüşü hedefleyen bir program oluşturmuştu. Hükümet bu tasarıyı askıya aldı.

Marshall Programı ile birlikte Amerikalı uzmanların teklifleri benimsendi. Türkiye, savaş sonrasının dünya sistemi içinde ham unsur ihracatçısı pozisyonuna istek gösterdi.

Sonraki periyotlarda kronik dış açıklar, emperyalist sisteme bağımlılığın hem sebebi, hem de sonucudur. 1930’lu yılların korumacılık-devletçilik sentezine dönüş nadiren gündeme geldi.

Devletçi endüstrileşme stratejisinin ölçülü bir tekrarını, 1963-1967’yi kapsayan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı temsil eder. Bu planlama anlayışında devletçilik değil “karma ekonomi” öne çıkar. İthal ikameci bir endüstrileşme programı, teşviklere, kısmî müdahalelere dayandırılır. Birinci üç planlama periyodunda başarılı sonuçlar da gerçekleşir.

Ne var ki, memleketler arası sermayenin sınırsız tahakkümünü hedefleyen neoliberal dalga Türkiye’yi de etkileyecektir. 1980 darbesi ile karma iktisada dayalı planlı endüstrileşme stratejisi tarihe karışır. Sonraki altmış yıl boyunca Türkiye iktisadı milletlerarası sermaye hareketlerindeki dalgalanmalara bağımlı bir gelişme biçimi izler.

‘2023: TOPLUMSAL BUHRAN VE DIŞ BAĞIMLILIK’

Geçen ay verdiğiniz bir mülakatta “ekonominin çökmesini değil, sakinleşerek çürümesini yaşıyoruz” demiştiniz? Bunu biraz açabilir misiniz?

Cumhuriyet’in yüzüncü yılına toplumsal bir buhran ve kronik dış bağımlılık içinde giriyoruz.

AKP’nin son Beş Yıllık Plan evrakındaki gayeleri, öngörüleri ciddiye alamayız. Onun yerine memleketler arası sermayenin önde gelen kurumlarından IMF’nin 2028’e kadar Türkiye için yaptığı gerçekçi öngörülere göz atalım: Türkiye iktisadının yüzde 3’lük ve “istikrarlı” bir büyüme temposu izleyeceği beklenmektedir.

“İstikrar”, iktisadın sakinleşmesi, dış açıkların, enflasyonun, işsizliğin ölçülü yahut yüksekçe oranlara yerleşmesi manasına gelmektedir. 2023’ün toplumsal buhranını kronikleştiren bu öngörülerin bileşkesini kriz değil, sakinleşerek çürüme olarak söz ediyorum.

Türkiye toplumunun bu neoliberal cendereye mahkumiyeti kabul edilemez. Radikal, köktenci, devrimci bir ekonomik, toplumsal dönüşümün gayretini vermeliyiz.