Lozan Antlaşması 100. yılı: Lozan antlaşması unsurları neler?

Lozan Antlaşması, resmi ismiyle “Lozan Barış Antlaşması,” Türkiye’nin bağımsızlığını ve egemenliğini kazandığı, I. Dünya Savaşı’nın akabinde imzalanan memleketler arası bir antlaşmadır. İsmini, antlaşmanın imzalandığı kent olan Lozan, İsviçre’den alan antlaşma, 24 Temmuz 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika ve Yugoslavya temsilcileri tarafından imzalandı.

LOZAN ANTLAŞMASI MADDELERİ

Fransızlarla imzalanan Ankara Mutabakatı’nda çizilen sonlar kabul edilmiştir.

Irak Hududu: Musul üzerinde antlaşma sağlanamadığı için, bu bahiste İngiltere ve Türkiye Hükûmeti kendi ortalarında görüşüp anlaşacaklardı.

Türk-Yunan Sonu: Mudanya Ateşkes Antlaşması’nda belirlenen biçimiyle kabul edildi. Meriç Irmağı’nın batısındaki Karaağaç istasyonu ve Bosnaköy, Yunanistan’ın Batı Anadolu’da yaptığı tahribata karşılık savaş tazminatı olarak Türkiye’ye verildi.

Adalar: Gökçeada ile Bozcaada özerk bir idareye tabi tutulmak koşuluyla (Türkiye antlaşmanın bu hususunu uygulamadı) Türkiye’de, başka Ege Adaları İtalya’ya kaldı. İtalya’nın Türk hududuna yakın adaları silahsızlandırması kararlaştırıldı. Sevr Antlaşmasıyla Oniki Ada İtalya’ya öteki adalar Yunanistan’a bırakılmıştı. Oniki Ada ve Rodos 1945 yılında müttefiklerin eline geçti ve Nisan 1947’de resmen Yunanistan’a teslim edildi.

Türkiye-İran Hududu: Osmanlı İmparatorluğu ile Safevî Devleti ortasında 17 Mayıs 1639’da imzalanan Kasr-ı Hoş Antlaşması’na nazaran belirlenmiştir.

Kapitülasyonlar: Tamamı kaldırıldı.

Azınlıklar: Lozan Barış Antlaşması’nda azınlık, Müslüman olmayanlar olarak belirlenmiştir. Tüm azınlıklar Türk asıllı kabul edildi ve hiçbir biçimde ayrıcalık tanınmayacağı belirtildi. Antlaşmanın 40. unsurunda şu karar yer almıştır: “Müslüman olmayan azınlıklara mensup Türk uyrukları, hem hukuk bakımından hem de uygulamada, öteki Türk uyruklarıyla birebir süreçlerden ve tıpkı garantilerden yararlanacaklardır. Bilhassa, masraflarını kendileri ödemek üzere, her türlü hayır kurumlarıyla, dinî ve toplumsal kurumlar, her türlü okullar ve buna benzeri öğretim ve eğitim kurumları kurmak, yönetmek ve denetlemek ve buralarda kendi lisanlarını serbestçe kullanmak ve dinî ayinlerini serbestçe yapma bahislerinde eşit hakka sahip olacaklardır.” Batı Trakya’daki Türklerle, İstanbul’daki Rumlar dışında, Anadolu ve Doğu Trakya’daki Rumlar ile Yunanistan’daki Türkler’in mübadele edilmeleri kararlaştırıldı.

Savaş tazminatları: İtilaf Devletleri, I. Dünya Savaşı nedeniyle istedikleri savaş tazminatlarından vazgeçtiler. Yalnızca Yunanistan savaş tazminatı olarak Karaağaç bölgesini verdi.

Osmanlı’nın borçları: Osmanlı borçları, Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılan devletler ortasında paylaştırıldı. Türkiye’ye düşen kısmın taksitlendirme ile Fransız frangı olarak ödenmesine karar verildi. Düyun-u Genele yönetim heyetinde bulunan yenik Alman İmparatorluğu ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu devletlerinin temsilcileri yönetim konseyinden çıkartılmış ve kurumun faaliyeti devam ettirilerek antlaşmayla birlikte yeni misyonlar verilmiştir. (Lozan Barış Antlaşması unsur 45,46,47…55, 56).

Boğazlar: Boğazlar, görüşmeler boyunca üzerinde en çok tartışılan bahistir. Sonunda süreksiz bir tahlil getirilmiştir. Buna nazaran askeri olmayan gemi ve uçaklar barış vaktinde boğazlardan geçebilecekti. Boğazların her iki yakası askersizleştirilip, geçişi sağlamak hedefiyle lideri Türk olan memleketler arası bir heyet oluşturuldu ve bu düzenlemelerin Milletler Cemiyeti’nin teminatı altında sürdürülmesine karar verildi. Böylelikle Boğazlar bölgesine Türk askerlerinin girişi yasaklandı. Bu karar, 1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Kontratı ile değiştirilmiştir.

Yabancı okullar: Eğitimlerine Türkiye’nin koyacağı kanunlar doğrultusunda devam etmesi kararlaştırıldı.

Patrikhaneler: Dünya Ortodokslarının dini önderi durumundaki patrikhanenin siyasi yetkilerinden arındırılarak İstanbul’da kalmasına müsaade verildi.

Kurtuluş Savaşı sonrası Türk delegasyonu İsmet Paşa (İnönü) başkanlığında Lozan Konferansı’na katıldı. İsviçre’nin Lozan kentindeki konferans sırasında delegasyon toplu fotoğraf çektirdi.

ZAFER SONRASI BARIŞ İÇİN GÖRÜŞMELER BAŞLADI

TBMM Hükümeti’nin Yunan kuvvetlerine karşı elde ettiği zaferin ardından Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır. Bunun üzerine Sevr’in tarafı olan İtilaf Devletleri 28 Ekim 1922’de TBMM Hükümeti’ni Lozan’da toplanacak olan barış konferansına davet ettiler. Lozan’da barış koşullarının görüşülmesi için Mustafa Kemal Atatürk İsmet Paşa’yı görevlendirmiştir. Mudanya görüşmelerine de katılan İsmet Paşa’nın Lozan’a baş temsilci olarak gitmişti. Bu süreçte İsmet Paşa Dışişleri Bakanı oldu ve çalışmalar hızlandırıldı. İtilaf Devletleri Lozan’a TBMM Hükümeti üzerinde baskı kurmak için İstanbul Hükûmeti’ni çağırsalar da bu duruma reaksiyon gösteren TBMM Hükümeti, 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırmıştır.

TBMM Hükûmeti Lozan Konferansı’na Misak-ı Milliyi gerçekleştirmeyi, Türkiye’de bir Ermeni devletinin kurulmasını engellemeyi, kapitülasyonları kaldırmayı, Türkiye ile Yunanistan ortasındaki problemleri (Batı Trakya, Ege adaları, nüfus değişimi, savaş tazminatı) çözmeyi ve Türkiye ile Avrupa devletleri ortasındaki sıkıntıları (ekonomik, siyasal, hukuksal) çözmeyi amaçlamış Ermeni yurdu ve kapitülasyonlar hakkında muahede sağlanamazsa görüşmeleri kesme kararı almıştır.

Lozan’da 20 Kasım 1922’de başlayan birinci görüşmelerde Osmanlı borçları, Türk – Yunan sonu, boğazlar, Musul, azınlıklar ve kapitülasyonlar üzerinde durulmuş lakin kapitülasyonların kaldırılması, İstanbul’un boşaltılması ve Musul hususlarında muahede sağlanamamıştır.

Temel hususlarda tarafların taviz vermeye yanaşmaması üzerine 4 Şubat 1923’te görüşmeler kesildi. Olağan bu savaş ihtimalini gündeme getirdi. Başkomutan Mareşal Mustafa Kemal Paşa Türk Ordusu’na savaş hazırlıklarının başlamasını emretti ki Sovyetler Birliği de tekrar savaş çıkarsa bu sefer Türkiye’nin yanında savaşa gireceğini ilan etti. Haim Nahum Efendi öncülüğündeki azınlık temsilcileri de Türkiye’yi destekleyerek arabulucu oldular. Yeni bir savaşı ve kendi kamuoyunun yansısını göze alamayan İtilaf Devletleri barış görüşmelerini tekrar başlatmak için Türkiye’yi tekrar Lozan’a çağırdı.

Taraflar ortasında karşılıklı verilen ödünler ile görüşmeler 23 Nisan 1923’te tekrar başladı. 24 Temmuz 1923’e kadar devam eden görüşmeler ile bu süreç Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanması ile sonuçlanmıştır. Taraf ülkelerin temsilcileri ortasında imzalanan mutabakat, milletlerarası mutabakatların ülke meclislerince onaylanmasını gerektiren yasalar yeterince taraf ülkelerin meclislerinde görüşülmüş ve Türkiye tarafından 23 Ağustos 1923’te, Yunanistan tarafından 25 Ağustos 1923’te, İtalya tarafından 12 Mart 1924’te, Japonya tarafından 15 Mayıs 1924’te imzalanmıştır. İngiltere’nin muahedeyi onaylaması ise 16 Temmuz 1924 tarihinde olmuştur. Muahede, tüm tarafların onaylarında dair evraklar resmi olarak Paris’e iletildikten sonra, 6 Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

‘EŞSİZ BİR ZAFERDİR’

“Türkiye’nin tapu senedi” olarak gösterilen Lozan için Ulu Lider Atatürk, Nutuk’ta şöyle dedi: “Bu antlaşma, Türk Milleti’ne karşı, yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış büyük bir suikastın sonuçsuz kaldığını bildirir bir evraktır. Gibisi görülmemiş bir siyasi zafer eseridir!”

“Lozan Türk tarihinde bir dönüm noktasıdır” diyen Atatürk, 26 Temmuz 1927’de Lozan’ın “milli bayram” olarak kutlanmasını istedi. Lozan, 1924-1950 ortasında, tam 27 yıl, resmen olmasa da fiilen ulusal bayram olarak kutlandı. 1950 sonrası ise kutlamalar sonra erdi.

TEK KARŞILIK: BAĞIMSIZLIK

Türkiye, Lozan’a Kurtuluş Savaşı’nın galibi olarak giderken, Müttefikler Türkiye’yi 1. Dünya Savaşı’nın mağlubu olarak görüyordu. Masadaki herkes Türkiye tersi cephede birleşmişti. Birinci sunulan mutabakat metni ise Sevr’den farksızdı… İsmet Paşa, Ankara’nın da onayıyla teklifi reddetti. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, bu durum için “İsmet söylediğimiz her şeye tıpkı karşılığı verdi: Bağımsızlık” dedi.

Bunun üzerine Lozan Konferansı 4 Şubat 1923’te kesildi. İsmet Paşa ve heyeti Türkiye’ye döndü. Konferans 23 Nisan 1923’te yine başladı. Üç ay sürdü. 24 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalandı. Türkiye’nin bugünkü hudutları Lozan Antlaşması ile çizildi. Kapitülasyonlar kaldırıldı. Ekonomik, siyasi, isimli, hukuksal bağımsızlığımız antlaşması Lozan sayesinde sağlandı. Lozan, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu mutabakatı olarak kabul edildi.