Rusya-Batı krizinde START antlaşmaları yine gündem oldu

Soğuk Savaş’ta nükleer silah stoklarını artırmak için yarışan ABD ve Sovyetler Birliği, 1990’ların başından bu yana nükleer füzelerinin kazara kullanılmamasını sağlama konusunda denetim düzeneğine sahip bulunuyor.

Ancak Rusya-Ukrayna savaşının birinci yıl dönümüne sayılı günler kala Putin, Yeni START Antlaşması’na Rusya’nın iştirakini askıya aldığını açıkladı.

Putin, Batı’yı, “Ukrayna’yı Rusya’ya karşı bir koçbaşı ve eğitim alanı olarak kullanmakla” suçlayarak, Batı’nın Ukrayna’ya artan askeri yardımının Rusya’dan daha sert bir reaksiyona yol açacağı ihtarında bulundu.

ABD ile bağların gerilmesinin “tamamen ABD’nin hatası” olduğunu vurgulayan Putin, “Elbette bunu birinci yapan biz olmayacağız fakat ABD (nükleer silah) testler yaparsa, biz de yaparız. Hiç kimse global stratejik eşitliğin yok edilebileceği üzere tehlikeli bir yanılsamaya kapılmasın.” tabirlerini kullandı.

Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov da Rusya’nın Yeni START’a iştirakini, “nükleer denkliği sürdürmek” için askıya aldığını söyledi.

Rusya’nın Ukrayna’ya karşı başlattığı savaş ikinci yılına girerken Moskova’nın bu atağı, global silah denetim mimarisinin parçalanması ihtimalini, nükleer telaşları ve Soğuk Savaş devrinde imzalanan nükleer silahsızlanma antlaşmalarını memleketler arası gündeme taşıdı.

YENİ START ANLAŞMASI

ABD’nin Sovyetler Birliği ile 1991’de, Rusya Federasyonu ile 1993’te imzaladığı Stratejik Silahların Azaltılması Antlaşmaları’nın (START 1 ve START 2) devamı olan Yeni START Antlaşması, Washington ve Moskova ortasında yürürlükteki son nükleer antlaşma özelliğini taşıyor.

2010’da imzalanan Yeni START Antlaşması, Rusya ve ABD’nin konuşlandırdığı stratejik nükleer savaş başlıklarının sayısını azamî 1550 ile sonlandırıyor. Antlaşma ayrıyeten rampaların ve nükleer kapasiteli ağır bombardıman uçaklarının sayısını 800 ile sonlandırıyor.

5 Şubat 2011’de yürürlüğe giren 10 yıllık antlaşmanın mühleti 5 Şubat 2021’de sona eriyordu.

Rusya Devlet Lideri Putin, antlaşmayı 5 yıllığına uzatma kararını 29 Ocak 2021’de imzalamıştı. ABD Lideri Joe Biden de antlaşmayı uzatma kararını 5 Şubat 2021’de bildirmişti.

ABD Dışişleri Bakanlığı, şubat ayının başında Rusya’nın iki ülke ortasındaki antlaşma kapsamında kendi topraklarındaki kontrol faaliyetlerine müsaade vermediğini açıklamıştı.

ANLAŞMAYA UYULDU MU?

ABD Dışişleri Bakanlığı’na nazaran, her iki ülke de antlaşmada belirtilen sonları Şubat 2018’e kadar karşılarken, o tarihten buyana ise bu sonlarda yahut sonun altında kaldı.

Bununla birlikte, imzalanmasından bu yana antlaşmanın geleceği vakit zaman tehlikeye de girdi.

Eski ABD Lideri Donald Trump idaresi, daha kısa menzilli, “taktiksel” nükleer silahları kapsamadığı için kelam konusu antlaşmayı “son derece kusurlu” olarak nitelendirirken, anltaşmayı uzatma görüşmeleri Trump devrinde sekteye uğradı.

Biden idaresinin 2021’de Yeni START Antlaşması’nı uzatma kararına rağmen, antlaşmanın mecburî kıldığı tertipli teftişler, Kovid-19 salgını ve Rusya’nın Ukrayna’ya karşı başlattığı savaşla ilgilerin bozulması nedeniyle son 3 yıldır yapılmadı.

Rusya ise Kasım 2022’de antlaşmayla ilgili ABD’yle teknik bir toplantıyı siyasi nedenleri öne sürerek tek taraflı olarak erteledi.

STRATEJİK SİLAHLARIN SONLANDIRILMASI GÖRÜŞMELERİ

Soğuk Savaş periyodunda birçok ülkenin nükleer silaha sahip olması, dünyanın güvenliğiyle ilgili kaygıları artırdı.

2. Dünya Savaşı’nın sonlarında 1945’te Hiroşima ve Nagazaki’ye atom bombası atılmasının akabinde 1968’de Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Antlaşması’nın (NPT) imzalanması, silahların denetimi istikametindeki gayretler konusunda nükleer silahsız bir dünya yolunda değerli adım oldu.

Bu silahların sadece yayılmasını önlemenin kâfi olmadığını düşünen ABD ve Sovyetler Birliği yetkilileri, 1969’da Stratejik Silahların Sonlandırılması (SALT) görüşmelerine başladı.

17 Kasım 1969’dan Mayıs 1972 tarihine kadar süren SALT görüşmelerinin akabinde 26 Mayıs 1972’de periyodun ABD Lideri Richard Nixon ile Sovyetler Birliği Leonid Brejnev ortasında SALT 1 Antlaşması imzalandı.

Antlaşmaya nazaran taraflar kendi başşehirlerinin etrafında 150 kilometrelik bir alanda 100’den fazla füzesavar füzesi bulundurmayacak ve radar sayısını da 8 ile sınırlandıracaktı.

Antlaşmadaki öbür kıymetli konu da öbür ülkelere bu füzelerden verilmeyecek ve füze rampası kurulmayacak olmasıydı. Ayrıyeten, her iki taraf da 5 yıl müddetle saldırgan füzeler yapmama konusunda birbirine taahhüt vermişti.

Öte yandan bunu 21 Kasım 1972’de başlayan SALT 2 görüşmeleri izledi.

İki tarafın stratejik kuvvetlerinin tüm kategorideki teslimat araç sayısını 2250’ye indiren birinci nükleer antlaşma olan SALT 2, uzun pazarlıklar ve müzakerelerin akabinde 18 Haziran 1979’da Viyana’da ABD Lideri Jimmy Carter ile Sovyetler Birliği önderi Brejnev ortasında imzalandı.

İlkinden daha kapsamlı olan SALT 2 Antlaşması’yla, stratejik bombardıman uçaklarının, kıtalararası füzelerin, denizden karaya atılan füzelerin ve çok başlıklı füzelerin sayılarının sonlandırılmasına karar verildi. Lakin ABD Kongresi tarafından onaylanmayan antlaşma yürürlüğe girmedi.

İki ülke 1982’de Cenevre’de SALT 2 Antlaşması’nın yerine geçecek olan Stratejik Silahların Azaltılması (START) görüşmelerine başladı. Müzakerelerin akabinde START Antlaşması, 31 Temmuz 1991’de imzalandı ve 5 Aralık 1994’te yürürlüğe girdi.

NATO VE BATI’DAN TEPKİLER

NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, Rusya’nın Yeni START Antlaşması’na iştirakini askıya almasını “tüm silah denetim mimarisinin çökmesi” olarak kıymetlendirerek Rusya’ya kararını gözden geçirmesi davetinde bulundu.

ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken da Moskova’nın bu kararını “gerçekten bahtsız ve çok sorumsuz” olarak nitelendirdi.

Bu ayın başlarında NATO, Rusya’ya davette bulunarak Yeni START Antlaşması’na uyması ve topraklarında kontrollere müsaade vermesini istemişti.

ABD Dışişleri Bakanlığı ise ocak ayının sonunda AA muhabirine yaptığı açıklamada, Rusya’nın Yeni START Antlaşması kapsamında kendi topraklarındaki kontrol faaliyetlerine müsaade vermediğini bildirmiş, Rusya’ya “yükümlülüklerini tam olarak yerine getirme ve antlaşmaya uyma” daveti yapmıştı. (AA)