Türk dünyasının konuştuğu keşifte dikkat çeken detay! İlteriş mi yoksa Kapgan mı?

Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde İkinci Göktürk Devleti kurucusu, Kültekin ve Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kutluğ Kağan’a ilişkin olduğu belirtilen bir yazıt bulundu. Türk lisanı ve tarihiyle yakından ilgilenenler için büyük bir heyecan yaratan bu keşifin şimdiye kadar bilinenlerle ilgili neyi değiştireceği ise büyük bir merak konusu oldu. ‘Türk’ isminin birinci sefer geçtiği Göktürk devrinin en eski yazılı anıtı varsayılan ve tarihi Orhun Yazıtları’ndan bile daha eskiye tarihlenen bu yazıtla ilgili ayrıntıları İslamiyet öncesi Türk tarihi konusunda yayımladığı çalışmalarla bilinen Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ve Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eski Türk Lisanı Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ali Akar‘a sorduk.

‘BİR YÜZYIL DAHA GERİYE GİTTİ’

Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü ve Milletlerarası Türk Akademisi’nin yürüttüğü çalışmaların sonucunda bulunan yazıtın değeri hakkında, “Öncelikle İkinci Köktürk Kağanlığı’nın yazılı kültürünün yalnızca elimizdeki bilgilerle sonlu olmadığını, bunun çok daha eski vakitlere dayandığını görüyoruz. Şimdiye kadar Türklere ilişkin birinci yazılı metinlerimizin 8’inci yüzyılda ortaya çıktığı söyleniyordu. Artık ise bir yüzyıl daha geri giderek 7’nci yüzyılda ortaya çıktığını söyleyebileceğiz” sözlerini kullanan Prof. Dr. Ali Akar Türk tarihi, lisanı ve edebiyatı için bunun çok değerli bir buluş olduğunu söyledi.

“Türk sözcüğü en eski 720 tarihinde yazılan Tonyukuk Yazıtı’nda geçiyordu, artık ondan 30-40 yıl hasebiyle bir yüzyıl öncesine kadar uzanıyor” diyen Prof. Dr. Ahmet Taşağıl ise, “Devletin siyasal ve toplumsal yapısı yapısı ile devlet geleneklerini anlamak için anıtların ne kadar kıymetli olduğunu biliyoruz. Onun dışında daha öncesinde Türk sözü Çin, Arap ve Bizans metinlerinde zati kullanılıyordu” bilgisini paylaştı.

‘DAHA AZ USTALIKLA YAZILMIŞ’

İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı’nın yazı karakterlerinin Bilge Kağan ve Kültigin Yazıtları’ndakine misal olduğunu söyleyen Prof. Dr. Akar da, “Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları çok ustalıkla yazılmış metinler ve taşın niteliği daha yüksek, mermer bir taş. İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı muhtemelen daha fazla toprak altında kaldığı için tahrip olmuş ve yazılar öbür yazıtlara nazaran daha az ustalıkla yazılmış” dedi.

İlteriş Kutluğ Kağan Yazıtı Milletlerarası Türk Akademisi Darhan Kıdırali’nin verdiği bilgiye nazaran 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip. Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırın ise şimdi 12 satırı okunabildi. Bunlar sırasıyla “inek yılının dokuzuncu ayı”, “tanrı oğlu”, “Kutlug Kağan: Türk”, “erkek çocuklarım, köz”, “bizim güzel”, “etdim: bizim yabancı erler”, “yerde”, “tümen: on bin”, “işimi gücümü ver”, “tayin ettim (unvan verdim)”, “tamamı eşitti” sözlerinden oluşuyor.

Yazıtın büyük bir kısmının kayıp olduğunu söyleyen Prof. Dr. Ali Akar, bulunan kısmın zirvelik kısmı olduğunu ve üzerinde çiçekli bir nakışla birlikte keçi yahut kurt motifi bulunduğunu ekledi. Akar, “Bu yazıtın 2-3 metrelik bir uzunluğu olması lazım. Zira Kültigin Yazıtı 3 metre 75 cm uzunluğunda. Umarız ki geri kalan kısmı de çıkarılır yahut çıkarılmıştır. Şu an elimizde 19 satırlık bir yazı var. Darhan Kıdırali yazıtın üç kısmının Köktürkçe, bir kısmının de Soğd harfli olduğu bilgisini verdi. Fakat o kısımların fotoğrafı elimizde yok. Bilim insanları daha detaylı açıklama yapınca bunun yorumunu yapabileceğiz” diye konuştu.

KAPGAN KAĞAN’A İLİŞKİN OLABİLİR Mİ?

19 satırlık yazıtta İran lisanlarından birine ilişkin olan Soğd alfabesinin kullanılmasına dikkat çeken Prof. Dr. Taşağıl tıpkı vakitte yazıtın Orta Moğolistan’ın doğusunda bulunmasının da farklı olduğunu belirterek, “O bölgelerde daha çok Dokuz Oğuzlar dediğimiz Türk uzunlukları yaşıyordu. Onların yaşadığı alanda bulunması değişik diye düşünüyorum. Yazıtın üzerinde yazan Türkçe ve Soğdça metin çözüldükten sonra gerçeğe ulaşılacak” açıklamasını yaptı.

Bulunan yazının İlteriş Kutluğ Kağan’a değil de Kapgan Kağan’a ilişkin olabileceği istikametinde bir öngörüye sahip olduğunu da belirten Prof. Dr. Taşağıl şu yorumda bulundu:

Bulunan yazıtın çok değerli olduğunu ve bildiklerimizi kökten değiştireceğini söyleyen uzmanlar, “Türklerin birinci yazılı dokümanları 8’inci yüzyıldan kalan Moğolistan’daki Orhun Yazıtları’dır” denilemeyeceğini, bundan sonra 7’nci yüzyılın ikinci yarısına vurgu yapılacağını söyledi. Ayrıyeten Türk lisan tarihi ve Türk tarihi açısından pek çok kıymetli bilginin güncelleneceğini lakin şu an bir şey söylemek için erken olduğunu da söz ettiler.

ORTA ASYA’DA TÜRK BİRLİĞİ SAĞLAMAK İSTEDİ

Peki yazıtın bulunmasıyla birlikte ismi gündeme gelen İlteriş Kutluğ Kağan kimdi? İlteriş Kutluğ Kağan Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtları’nda 682’de Çinlilere isyan ederek ikinci Göktürk Devleti’ni kuran hükümdar olarak tanıtılıyordu. İkinci Göktürk Devleti’ni kurmadan evvelki ismi Kutluğ Kağan’dı, 682’de devleti kurduktan sonra İlteriş ismini aldı. İlteriş Kutluğ Kağan ömründe 47 başarılı sefer yaptı ve 692 yılında öldü. Siyasetindeki emeli hem Türk uzunlukları ortasında Orta Asya’da birliği sağlamak hem de Çin’deki esir Türkleri kurtarmaktı. En büyük yardımıcısı Bilge Tonyukuk’tu ve onunla ülkeyi yönetim etti.