Türk lirasının 100 yılı

Cumhuriyetimiz 100. yılını kutlarken Türk iktisadı de 100 yıllık mühlet içerisinde epey fırtınalı yıllardan geçti.

Cumhuriyetin birinci yıllarında başlayan kalkınma atakları, sanayi atılımları, kurulan fabrikalar ve harika ekonomik performans, İkinci Dünya Savaşı’yla birlikte yaşanan siyasi gelişmelerin tesiriyle yerini sık sık enflasyon ve krizler yaşanan bir periyoda bıraktı.

O dönemki sabit kur sistemine nazaran 1 dolar, 1,28 Türk lirasına sabitlenmişti.

Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı’nın çetin yıllarıyla birlikte 1942 yılında enflasyon oranı yüzde 66,7, 1943’te yüzde 45,8 seviyesinde gerçekleşti.

Savaş sonrası çok partili düzenle birlikte 1946 seçimlerinde kurulan hükümet Türkiye’deki birinci büyük devalüasyonu yaptı.

7 Eylül 1946 tarihindeki devalüasyonla 1 dolar 1,28 TL’den 2,80 TL’ye yükseltildi.

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

Tarımsal üretimin iklim şartları nedeniyle yüksek seyretmesi ve dış yardımlar üzere nedenlerle 1950-1954 devrinde yüksek büyüme oranları yakalansa da 1956 sonrasında dış ticaret açıkları hızlanmaya başladı ve ekonomik problemler arttı.

Bu nedenle Demokrat Parti hükümeti, Ağustos 1958’de 1 doları 2,80 TL’den 9 TL’ye yükselterek ikinci büyük devalüasyonu gerçekleştirdi. Lakin 1959’a gelindiğinde yıllık enflasyon tekrar yüzde 22,6’ye yükseldi.

DEVALÜASYONLAR DEVRİ BAŞLIYOR

1960’lara gelindiğinde askeri darbe sonrası başlayan planlı periyotta Türkiye’de kamunun iktisattaki tartısı arttı. Fakat bilhassa 70’lerden itibaren Türkiye iktisadı hem petrol krizi üzere jeopolitik gelişmelerden hem de iç siyasi krizlerden derin etkilendi.

Ülke, Ağustos 1970’te, Süleyman Demirel hükümeti periyodunda bir büyük devalüasyona giderken, 1 dolar 9 TL’den 15 TL’ye yükseltildi.

Petrol krizinin getirdiği meselelere Kıbrıs Harekatı nedeniyle Türkiye’ye uygulanan ambargo eklenince, ülke önemli bir ekonomik kaosa sürüklendi.

Sonrasında enflasyon ve buna bağlı olarak devalüasyon Türkiye’nin bir gerçeği haline geldi ve birkaç ayda bir Türk lirasının kıymetlerine ayarlamalar yapılmaya başlandı.

1980’de meşhur 24 Ocak kararlarının uygulanması da büyük bir devalüasyon eşliğinde oldu.

O periyotta 1 dolar 47,10 TL’den 70 TL’ye yükseltildi. Askeri darbe periyodunda Bir Amerikan doları 1980’de 90 TL, 1981’de 133TL, 1982’de 191 TL’ye ulaştı.

12 Eylül darbesinden sonra başlayan neoliberal devirde ülke planlamadan kopmuş, özelleştirmeler liberal hükümetlerin siyaseti haline gelmişti.

90’larda başlayan sert ekonomik kriz de Türk lirasının o günlerde adeta tepetaklak gitmesine neden oldu.

1994 KRİZİ

1980’de dış ticarette özgürleşmeye giden Türkiye, 1989 yılı Ağustos’unda
finansal özgürleşmenin de önünü açtı. Lakin 1994 kriziyle kimi bankalar finansal sistemden çekilirken Türkiye’de önemli bir döviz krizi yaşandı ve ülke yeniden devalüasyona gitti. Yılın başında 15 bin TL olan 1 dolar yıl sonunda 70 bine ulaşmıştı.

1994 krizi sonrasında Türk lirasında yaşanan bedel kaybının tesiriyle 1995 başında yüzde 125’e kadar yükselen enflasyon, 1997 sonu itibariyle fakat lakin yüzde 99’a kadar düşebildi.

1999 yılında kurulan hükümet, ekonomik istikrarları yine sağlamak ve finansal sistemdeki kırılganlığı gidermek gayesiyle IMF ile anlaştı fakat bu mutabakat da Türkiye’de mali istikrarı sağlamaya yetmedi.

2001’deki IMF ıslahatları ile birlikte Merkez Bankası sabit kur rejiminden vazgeçerek dalgalı kur rejimine geçti. 22 Şubat 2001 geçilen dalgalı kur rejiminin akabinde 23 Şubat 2001 tarihinde birinci kere 1 dolar 1 milyon TL’yi görmüştü.

TCMB datalarına nazaran, 20 Şubat 2021’de 691 bin TL olan dolar, 23 şubat 2021’de 1 milyon 78 bin TL olmuştu.

AKP DÖNEMİ

2002’de iktidara gelen AKP hükümeti, IMF programına sadık kalarak 2003’ten 2006’ya kadar örtük enflasyon hedeflemesi uyguladı. IMF’nin kemer sıkma ve özelleştirme siyasetleri tam gaz devam etti.

Sonrasında Türk lirasının global açıdan prestijini yükseltmek ve çeşitli karışıklıklara son vermek maksadıyla paradan altı sıfır atılarak, Türk lirası 31 Ocak 2005’te süreksiz olarak tedavülden kaldırıldı ve yerine Yeni Türk lirası (YTL) kullanılmaya başlandı.

YTL’den TL’ye geçişin tamamlanması nedeniyle TL, 1 Ocak 2009 tarihinde yine tedavüle girdi.

LALE DEVRANI SON BULDU

Bu devirde yabancı sıcak para teşebbüsleri ve özelleştirmelerle birlikte enflasyonda düşüş ve TL’de süreksiz bir istikrar periyodu yakalandı. Lakin ithalata, yüksek cari açığa ve yüksek dış borçlanmaya dayalı bu süreksiz istikrar periyodu evvel 2008 global finans krizi, akabinde da 2013’te global para musluklarının kısılacağı işaretleriyle son buldu.

Dolar/TL, 27 Ağustos 2013’te 2 TL’yi gördü. Doların 1 TL’den 2 TL’ye yükselişi 4 bin 549 gün aldı.

2015 yılı ise iki seçime sahne oldu.

7 Haziran 2015’teki seçimden tek başına hükümet kurmaya yetecek milletvekili sayısıyla çıkamayan AKP, 1 Kasım 2015’te ülkeyi tekrar seçime taşıdı.

Hem siyasi hem de ekonomik risklerdeki artış, dolar/TL’de artışı beraberinde getirdi. 20 Ağustos 2015’te dolar, 3 TL’ye ulaştı.

2018 KUR ŞOKU

2018 yılı, Türkiye ekonomisindeki biriken meselelerin krize dönüştüğü yıl oldu.

Türkiye’de siyasi rejim değişikliğiyle parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçilen bu yılda, kur süratle arttı.

Yoğun seçim takviminde ekonomiyi canlandırma gerekçesiyle yüksek enflasyona karşın düşük faizde ısrar edilen yılda döviz kurları patladı.

1 doların 3 TL’den 4 TL’ye yükselişi 946 gün sürdü. Fakat sonrası çorap söküğü üzere geldi.

BERAT ALBAYRAK DÖNEMİ

24 Haziran 2018 seçimleri ile birlikte Türkiye, ‘cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi’ne geçiş yaptı. 10 Temmuz’da Hazine ve Maliye Bakanlığı koltuğuna Berat Albayrak oturdu.

Zaten var olan sorunlara ABD ile yaşanan Rahip Brunson tansiyonunun eklenmesiyle kurda artış hızlandı.

10 Ağustos 2018’de 1 dolar 5 TL oldu.

Hem düşük faiz ısrarı hem de Rahip Brunson tansiyonuyla kurda adete fırtına yaşanmaya başlandı. Dolar/TL’de 4’ten 5’e yükseliş 131 gün sürerken, 5’ten 6’ya yükseliş yalnızca 9 gün sürdü.

RAHİP KRİZİ

Dönemin ABD Lideri Donald Trump’ın Türkiye’ye dönük yaptırım kararları kurdaki ateşi yükseltti ve yalnızca 4 gün içinde 1 doların pahası 6 TL’den 7 TL’ye sıçradı.

Rahip Brunson’ın ABD talebi doğrultusunda tahliye edilip ülkesine gönderilmesi ve faizlerdeki artışla birlikte kurun ateşi bir müddetliğine söndürüldü.

26 EKİM 2020: 1 DOLAR 8 TL

Türkiye, 8 Temmuz 2019 sabahına periyodun Merkez Bankası Lideri Murat Çetinkaya’nın vazifeden alınıp yerine Murat Uysal’ın atandığına dair Cumhurbaşkanı Kararı ile uyandı.

2019’daki lokal seçimlerde ağır bir yenilgi alan iktidar, süratle faizi indirip ekonomiyi canlandırmayı hedefliyordu.

Görev değişikliği sonrasında TCMB süratle faiz indirimlerine başladı ve Ağustos 2019 ile Mayıs 2020 ortasındaki devirde siyaset faizi, yüzde 24’ten yüzde 8,25’e kadar çekildi.

Zaten sakinlik yaşanan iktisatta bir de pandemi şoku yaşanıyordu.

Faiz indirimleri ve kredi patlamasıyla iktisat canlandırılırken, döviz kurlarının patlaması, yaklaşık 128 milyar dolarlık TCMB döviz rezervi örtülü formda harcanarak bir müddet önlendi lakin 2020’de TL’de bedel kaybı hızlandı.

26 Ekim 2020’de dolar/TL’de 8 düzeyi görüldü ve kasım ayının birinci haftasında dolar/TL 8,50 düzeyindeyken iktisat idaresindeki misyon değişiklikleri ve sert faiz artışıyla bir defa daha kurdaki yangın süreksiz olarak söndürüldü.

Dolar/TL’de 7’den 8’e çıkış, 128 milyar dolarlık rezervin harcanmasıyla ötelendi ve 804 gün sürdü.

KAVCIOĞLU DEVRİNDE TL ÇAKILDI

Türkiye 20 Mart 2021 sabahına bir sefer daha TCMB Lideri değişikliği ile uyandı. Naci Ağbal’ın yerine Yeni Şafak müellifi Şahap Kavcıoğlu atanırken, dolar/TL’de 22 Mart’ta 7,20’den 8,48’e sert sıçrama yaşandı.

“Enflasyonun üzerinde faiz” vaadi verilmesi ve bir müddet faizlerin sabit tutulmasıyla kurda tansiyon belli bir düzeyde tutundu.

Ancak enflasyonun faizin üstüne çıkmasına karşın TCMB’nin Cumhurbaşkanı’nın isteği doğrultusunda eylülde faiz indirimlerine başlamasıyla TL’de bedel kaybı hızlandı ve 11 Ekim 2021 günü kurda 9 düzeyi görüldü.

Kurda 8’den 9’a yükseliş, 350 gün sürdü. Resmi enflasyon yüzde 20’ye dayanırken ve global enflasyonla birlikte global faiz oranları artarken TCMB’nin faiz indirimlerine devam etmesiyle TL’de paha kaybı hızlandı.

18 Kasım’da faiz indirimlerinin devam edeceği beklentisiyle yabancı sıcak para kaçışı hızlanırken, 12 Kasım akşamı 1 dolarda 10 TL düzeyi görüldü.

‘KARA KASIM’

2021 yılı Kasım ayı, Türkiye iktisadı ve Türk lirası için tarihi bir ay olarak kayıtlara geçti. Artan enflasyona karşın eylülde Merkez Bankası’nın faiz indirimlerine başlamasıyla düşüşe geçen TL için kasım, yere çakıldığı bir ay oldu.

O devirde Erdoğan’ın faizle ilgili telaffuzları piyasalardaki paniği artırırken dolar/TL kuru Kur Muhafazalı Mevduat (KKM) sisteminin açıklandığı 17 Aralık 2021 tarihinden evvel 18 liraya kadar çıktı.

KKM sisteminin açıklanmasının akabinde ise kur bir gecede 18 liradan 11 lira düzeylerine geriletildi. Sonrasında KKM için devletin yüzlerce milyar TL’lik yüke karşın Türk parasındaki kıymetsizleşme kademeli olarak devam etti.

Ekim 2022’de enflasyon da AKP öncesi kriz periyodu düzeylerine ulaşarak yüzde 85,51 düzeyini gördü.

Alınan fevkalâde tedbirlere, özgür kur rejimine gerçekleştirilen müdahalelere karşın 2023 yılına gelindiğinde seçim günü olan 14 Mayıs’ta 19,60 düzeyinde olan dolar, 28 Mayıs’taki cumhurbaşkanlığı seçimi ikinci cinsinden bu yana yüzde 16 bedel kazanarak 23 lira düzeyini aştı.

Seçimlerin akabinde düşük faiz devri sona erse de Türk lirasındaki kıymet kaybı sürdü ve dolar/TL kuru Ekim 2023’te 28 düzeyini aştı.