Türkiye iktisadı 100 yılda nereden nereye geldi?

Cumhuriyetimizin 100. yılını kutladığımız bu günlerde SÖZCÜ, Türkiye iktisadının 100 yılını aktarmaya devam ediyor.

29 Ekim 1923’te kurulan Cumhuriyet, o yıllarda özel kesim yükünün ve teknolojik şartların yetersiz olması sebebiyle İzmir İktisat Kongresi’nde de alınan kararlar doğrultusunda hareket etti.

O periyotta devlet, ekonomik kalkınmada kıymetli bir rol oynadı. Devletçilik prensibi, makine yatırımlarının yetersizliği ve işletmelerin küçük olması üzere sebeplerden dolayı bir mecburilik haline geldi. Böylelikle Türkiye endüstrileşme konusunda değerli bir atılım yapmaya başladı.

Bu devirde Etibank, Sümerbank, Tütünbank ve Egebank üzere işletmelerin yanı sıra sayısız fabrika kuruldu. Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatına kadar olan süreçte 1923-1938 ortası Türkiye’nin ortalama büyüme suratı, 1929 buhranına karşın yüzde 7,8 üzere rekor bir oranda seyretti.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ

Ancak 1939-1950 devri, 1940’ların birinci yarısını esir alan İkinci Dünya Savaşı nedeniyle düşük bir büyüme performansına sahne oldu. Bu periyotta iktisat ortalama yüzde 2 büyüdü. Türkiye iktisadı 1939-1945 periyodunda toplamda yüzde 33 küçülürken, savaş sonrası periyot olan 1946-1950 devrindeyse yüzde 57 büyüdü.

Yine de bu periyotta tüm zorluklara karşın, demiryolları atılımları, okuma yazma oranının artması ve Köy Enstitüleri’nin kurulması üzere çok sayıda kalkınma atılımı gerçekleşti.

DEMOKRAT PARTİ DEVRİNDEN PLANLI DÖNEME

1950 yılında Demokrat Parti iktidara geldiğinde, artık Cumhuriyet kıymetli sayıda yetişmiş insan biriktirmişti. Bu periyoda kadar Osmanlı’dan kalan dış borçların da tamamına yakını ödenmişti. Fakat 1950 sonrasında ekonomiyi daha da liberalize eden Demokrat Parti, Türkiye’nin dış borç ölçüsünü tekrar artırdı.

ABD tarafından gönderilen Marshall yardımları kapsamında Türkiye 1,5 milyar dolar aldı. Bu devirde Türkiye dövizle borçlandı ve 1960 yılında dış borç ölçüsü 1,2 milyar dolar seviyesine yükseldi. 50’lerin sonunda ise önemli bir devalüasyona gidildi ve iktisatta önemli meseleler yaşandı.

1961 Anayasası ise tekrar yeni bir periyodun başlangıcı oldu. 30’lu yıllarda başlayan ve Türk planlamacılığının öncüsü sayılan 5 yıllık sanayi planları, 1961 Anayasası ile plancılığın anayasal bir kimlik kazanmasıyla birlikte yerini 5 yıllık kalkınma planlarına bıraktı.

Başbakan İsmet İnönü, Devlet Planlama Teşkilatı’nın kuruluş yıldönümü merasiminde pasta kesiyor. 1 Eylül 1963

NEOLİBERALİZME GEÇİŞ

Ancak 1980’lerde neoliberalizme geçiş, Türkiye iktisadının ortalama büyüme suratını aşağı çekti. Birinci İlk 5 yıllık Kalkınma Planı’nın hayata geçtiği yıl olan 1962 ile neoliberal devrin başlangıcı sayılan 1980 ortasında Türkiye iktisadının ortalama büyüme suratı yüzde 6,5 olmuştu.

1970-1980 yıllarında ithal ikameci rejim, global petrol krizi, Kıbrıs Barış Harekatı ve haşhaş ekiminin hür bırakılması sebebiyle ABD’nin uyguladığı ambargo üzere problemler nedeniyle Türkiye iktisadının önemli sıkıntılar yaşamasına sebep oldu.

Yine de planlı devirde yaşanan onca ekonomik ve siyasi krize karşın sırf bir yılda küçülme yaşanırken neo-liberal periyotta iktisat tam 5 sefer (1980, 1994, 1999, 2001, 2009) küçüldü.

12 Eylül sonrasında Turgut Özal periyodu ile başlayan ekonomik özgürleşme ise rekabetçi döviz kuru ve ihracata açılma manasına gelecekti. 100 yıllık iktisat tarihinin kıymetli dönüm noktalarından biri olan bu devirde endüstrileşme sistemi değişti ve ihracata dayalı, dışa açık iktisat siyasetine geçildi.

1953’te imzalanan Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Mutabakatı (GATT) ve Dünya Ticaret Örgütü’ne girişimiz nedeniyle ithalat rejimi zati kontrol altında olan olan Türkiye iktisadı, 1980’den sonra ise güzelce hizmet ve tüketim yüklü bir iktisat haline geldi.

90’lı ve 2000’li yıllar da Türkiye iktisadında büyük krizlere sahne oldu. 1994 ve 2001 krizleri Türk lirasının kıymetini çok sert bir formda düşürdü ve enflasyonu patlattı.

Gümrük muhafazasının kaybedilmesi, şimdi endüstrileşmesini tamamlayamamış bir ülke olan Türkiye’nin ithal malların rekabetine dayanamaması manasına geliyordu.

1996’da Gümrük Birliği’nin imzalanması ve gümrüklerin sıfırlanması, 1999-2001 yıllarında Kemal Derviş aracılığı ile endüstrileşmeyi caydırıcı ve ziraî gelişmeyi sonlandıran siyasetlerin ortaya konması da Türkiye’yi büsbütün ithalat bağımlı bir hâle getirdi.

CUMHURİYETİN MİRASINI YEDİLER

2001 krizinin akabinde iktidara gelen AKP iktidarı da bu IMF siyasetlerini tam gaz sürdürdü.

AKP devrinde Devlet Planlama Teşkilatı kapatıldı. Türk Telekom, TÜPRAŞ, PETKİM, MONOPOL üzere kritik işletmelerin yanında elektrik üretim ve dağıtımı üzere pek çok alan özelleştirildi. 1986 yılından AKP’nin iktidara geldiği periyoda kadar 8 milyar dolarlık özelleştirme yapılırken, 2002’den günümüze toplam 63 milyar dolarlık satış gerçekleştirildi.

AKP devri, 2000’lerin başındaki IMF siyasetlerinin tam gaz uygulandığı, özelleştirmelerin sürat kazandığı, Cumhuriyetin bütün birikimlerinin satıldığı, kamu harcamalarının çalışanlar ve fakirler lehine kısıldığı bir devir olarak kayıtlara geçti.

Ayrıca bu devirde yabancı sıcak para girişleri ve özelleştirmelerle birlikte enflasyonda düşüş ve TL’de süreksiz bir istikrar devri yakalandı.

Ancak ithalata, yüksek cari açığa ve yüksek dış borçlanmaya dayalı bu süreksiz istikrar devri evvel 2008 global finans krizi, akabinde da 2013’te global para musluklarının kısılacağı işaretleriyle son buldu.

2018 yılı ise Türkiye ekonomisindeki biriken meselelerin krize dönüştüğü yıl oldu. Türkiye’de siyasi rejim değişikliğiyle parlamenter sistemden cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçilen 2018’de Türk lirası süratle bedel kaybetti.

1923-2023 Türkiye’de yıllık enflasyon oranları

2021 yılında başlayan faiz indirimleri ile Türk lirasının bedeli daha da düştü ve Türkiye, 1990’lı yıllarda yaşadığı çok yüksek enflasyon periyoduna geri döndü.

Türkiye’de enflasyon 1990’lı yıllardaki düzeylerine dönerken Tüketici Enflasyonu da AKP öncesi düzeylere geri dönüş yaptı. Bu devirde fiyatlı kısımların ulusal gelirden aldığı hisse azalırken servet sahiplerinin gelirleri arttı.

Öte yandan AKP periyodunda sıcak para ve dış kaynak bolluğu ile artan kişi başı ulusal gelir, yaşanan kur krizinin akabinde 2008 krizi öncesi düzeylere döndü.

Türk lirasından 6 sıfır atıldıktan sonra 1 doların 1 lira düzeylerine yaklaştığı yıllardan sonra Cumhuriyetin 100. yılında kur 30 liraya, enflasyon ise 3 hanelere yaklaştı. Milyonlarca taban fiyatlı açlık ve yoksulluk sonunun altında çalışmaya mahkum edildi.