AGİT Seçim Müşahede Heyeti’nin orta raporunda dikkat çeken sözler

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi’nin 14 Mayıs 2023 tarihinde yapılacak Cumhurbaşkanlığı ve 28’inci Devir milletvekili genel seçimi kapsamında görevlendirdiği Seçim Müşahede Heyeti’nin orta raporu bugün yayınlandı. Norveç’ten Büyükelçi Jan Petersen’in başkanlık ettiği heyet, 29 Nisan 2023 tarihinde misyona başlamıştı.

Heyetin çekirdek kümesi çalışmalarını Ankara’dan sürdürürken, 7 Nisan’da memleketler arası uzmanlar ve 28 uzun devir gözlemci vazifelerine başladı. AGİT ayrıyeten üye devletlerden, seçimden birkaç gün evvel 350 bireyden oluşan kısa periyodik gözlemci talebinde bulundu.

Seçime 16 gün kala yayımlanan raporda, heyetin müşahedelerine, şimdiki gelişmelere, demokratik seçimler için tekliflere ve daha evvel yapılan tekliflerin ne ölçüde hayata geçirilip geçirilmediğine ait değerlendirmelere yer verildi.

“ADAYLAR KIŞKIRTICI BİLDİRİLER VERMEKTE VE SERT BİR LİSAN KULLANMAKTA”

Rapordan öne çıkan başlıklar şöyle:

– “DKİHB SGH’nin görüştüğü tüm muhatapları, seçimlerin seçmenlere siyasi alternatifler ortasından gerçek bir seçim yapma imkanı sağladığı konusunda hemfikirlerdir. Siyasi partiler, ülke genelinde faal olarak kampanya yürütmektedirler ve zelzele sonrası güzelleşme, ulusal savunma ve iktisadın durumu üzere kampanya iletilerini duyurmak için toplumsal ağları kullanmaktadırlar. Siyasi yelpazenin dört bir tarafından seçime katılan adaylar, çevrimiçi de dahil olmak üzere, karşılıklı olarak kışkırtıcı iletiler vermekte ve sert bir lisan kullanmaktadırlar. DKİHB SGH’nin Türkiye’nin güneydoğusunda görüştüğü birtakım siyasi parti muhatapları, kampanya faaliyetlerine karşı fizikî ve idari mahzurlar gösterildiğinin yanı sıra devlet yetkililerinin destekçileri üzerinde baskı uyguladığını da argüman etmişlerdir.

– Mevzuat, söz ve medya özgürlüğü getirmekte ve seçime katılan adayların seçim kampanyalarının tarafsız bir biçimde yayınlanmasını sağlamaktadır. Fakat, DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, web sitelerinin sık sık engellendiğine, içerik kaldırma taleplerine ve söz özgürlüğüne ait yasal kısıtlamaların kullanıldığına dikkat çekmiştir. DKİHB’nin daha evvelki bir tavsiyesine karşın hakaret ceza gerektiren bir cürüm olmaya devam etmektedir ve çoğunlukla terörle ilgili suçlamalarla bağlantılılandırılarak eleştirel gazetecilere karşı sıklıkla kullanılmaktadır. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, son yıllarda yüklü olarak muhalefetle irtibatlı medya kuruluşlarına yönelik orantısız ve seçici yaptırımların uygulandığını tez ederek, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’nun (RTÜK) bağımsızlığı ve tarafsızlığıyla ilgili kaygılarını lisana getirmişlerdir.

İSTANBUL KONTRATI DETAYI

– Türkiye, demokratik iştiraki artırmak için gerekli yasal değişiklikleri yapmak üzere Mart 2021’de bir Ulusal İnsan Hakları Hareket Planı uygulamaya koymuştur. Bununla birlikte, birçok milletlerarası kuruluş başta toplanma ve örgütlenme özgürlüklerine getirilen sınırlamalar ile söz ve medya özgürlüğü ve internet kullanım özgürlüğü de dahil olmak üzere uygar ve siyasi haklara hürmet gösterilmesi konusundaki tasalarını lisana getirmeye devam etmiştir. Anayasa ile teminat altına alınmasına karşın, milletlerarası aktörler ve DKİHB SGH’nin görüştüğü çeşitli muhatapları, yargının bağımsızlığına ait tasalarını lisana getirmeye devam etmektedir. Birtakım DKİHB SGH muhatapları muhalefet partilerine ve destekçilerine, bilhassa de Halkların Demokratik Partisi’ne (HDP), yönelik sistematik gaye alma olarak algıladıkları durumla ilgili telaşlarını lisana getirmişlerdir. HDP hakkında Mart 2021’de başlatılan kapatma davası hâlâ devam etmektedir.

– Anayasa bayan erkek eşitliğini garanti altına almaktadır. Lakin, bayanlar siyasette ve liderlik durumlarında hala gereğince temsil edilmemektedirler. Mevcut mecliste 577 vekilin 100’ü (yüzde 17) bayanlardan oluşmaktadır. 17 bakandan yalnızca biri bayandır. Belediye liderlerinin yalnızca yüzde 3’ü, muhtarların yüzde 2’si ve lokal meclis üyelerinin ise yüzde 11’i bayandır. 2018’de hükümet, toplumsal ömrün her alanında toplumsal cinsiyet eşitliğini desteklemek için Bayanın Güçlendirilmesine ait Strateji Evrakı ve Aksiyon Planını kabul etmiştir. Türkiye, 20 Mart 2021’de Bayana Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nden (İstanbul Sözleşmesi) çekilmiştir.

“MEVZUAT, DEMOKRATİK SEÇİMLERİN YÜRÜTÜLMESİ İÇİN TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ KISITLAMAYA DEVAM ETMEKTEDİR”

– DKİHB’nin daha evvel paylaştığı tavsiyesine karşın, mevzuat, demokratik seçimlerin yürütülmesi için temel hak ve özgürlükleri kısıtlamaya devam etmektedir ve mevzuatın ek kısıtlamalar getirmesine müsaade verilmektedir.

– Mart 2022’de AK Parti ve MHP’nin teklifi üzerine TBMM’de 7393 sayılı Kanun kabul edilmiş olup kelam konusu Kanun, seçimlerin yasal çerçevesinde birtakım değerli değişiklikler getirmiştir. … Yapılan bu değişiklikler DKİHB’nin daha evvel paylaştığı Meclis’e girme barajının düşürülmesi ve görme engelli seçmenlerin iştirakini kolaylaştırmaya ait tavsiyelerini dikkate almıştır. Lakin, seçim etrafları ortasındaki koltuk dağılımı, seçmen ve aday hakları, kampanya finansmanı düzenlemesi, partizan olmayan müşahede ve seçim uyuşmazlıklarının tahlili ile ilgili DKİHB’nin tavsiyeleri de dahil olmak üzere, Ofisin verdiği ve uzun vakittir bekleyen tavsiyelerinin birçok dikkate alınmamıştır.

– Seçimlerin yürütülmesi ve sürecin düzenlenmesi konusunda yegane kontrol sorumluluğu YSK’ye aittir. YSK her biri birinci sınıf (kıdemli) yargıçlar ortasından altı-yıllık mühlet ile atanan yedi asil ve dört yedek üyeden oluşan daimi bir heyettir. Tüm YSK üyeleri erkek üyelerdir. … Yedi üyeden oluşan İlçe Seçim Şuralarına bir hakim başkanlık etmekte ve Konsey iki devlet memuru ve dört siyasi parti temsilcisinden oluşmaktadır. 2022’de yapılan yasal değişiklikler ile Vilayet ve İlçe Seçim Kurulları’nının üyelerinin yargıdan seçilme sistemi değiştirilmiştir. DKİHB Seçim Müşahede Heyetinin birtakım görüşmelerinde yeni atama adabının yargı üyelerinin siyasi tesir altında kalma mümkünlüğünü artırabileceği konusunda kaygılar lisana getirilmiştir.

“SEÇİMLERİN YÜRÜTÜLMESİNİN ÖNÜNDE BÜYÜK BİR MAHZUR OLMADIĞI SONUCUNA VARMIŞTIR”

– Şu ana kadar seçim yönetimi uyulması gereken yasal müddetlerin birçoklarına sadık kalmış olup yalnız seçmen listelerinin nihaileştirilmesi ve oy kullanma yerlerinin belirlenmesi hususlarında belirlenen mühletlere uyulmamıştır. Mart ve Nisan aylarında YSK sarsıntıdan etkilenen vilayetlerde altyapının aldığı hasarı tespit etmek için kontrol yapmış ve seçimlerin yürütülmesinin önünde büyük bir pürüz olmadığı sonucuna varmıştır. Fakat seçim yönetimlerine ilişkin tesislerin 15 ilçede yerinin değiştirilmesi gerekmiş ve pek çok oy kullanma yeri için alternatif lokasyonlar belirlenmeye çalışılmıştır. Yasal yükümlülüğüne karşın YSK aldığı tüm kararları kamuoyu ile paylaşmamıştır.

– DKİHB’nin yaptığı görüşmelerde pek çok kere sarsıntı sebebiyle yer değişikliği yapan seçmenlerin büyük bir kısmının adres değişikliğini yapmamış olma ihtimali konusunda kaygılar paylaşılmış, birtakım görüşmelerde kayıt mühleti daha uzun olsaydı daha fazla sayıda yer değişikliği yapmış seçmenin adreslerini güncelleyebilecek olabileceği söz edilmiştir. Birtakım siyasi partiler ve sivil toplum kuruluşları DKİHB SGH’yi zelzeleden etkilenen seçmenlere seçim gününde ikamet adreslerine dönebilmeleri için ulaşım imkanı sağlama planları konusunda bilgilendirmiştir. Dahası, Yükseköğretim Konseyi’nin 30 Mart tarihli ülke genelinde yüz yüze eğitime geri dönme kararı ve etkilenen öğrencilerin bu durumda okudukları vilayetlere ikametlerini taşımak için yalnız üç gününün kalması konusunda telaşlar de lisana getirilmiştir.

“ADAY LİSTELERİNDE 372 (YÜZDE 20) BAYAN ADAY BULUNMAKTADIR”

– 31 Mart olarak tayin edilen son tarih prestiji ile YSK dört adet cumhurbaşkanını adayı kayıt altına almıştır. Kayıt altına alınan adaylardan hiçbiri bayan değildir. Milletvekili genel seçimleri için 24 siyasi partiden gelen 1.849 aday ile 151 bağımsız aday YSK tarafından kayıt altına alınmıştır. Adaylık için kayıt niteliklerine haiz olmadıkları gerekçesiyle YSK yedi cumhurbaşkanlığı aday adayı ile sekiz bağımsız milletvekili adayının kayıt müracaatlarını reddetmiş; dokuz cumhurbaşkanlığı adayının ise gerekli dayanak imza sayısına ulaşamaması münasebeti ile reddetmiştir. 13.037 milletvekili adayının içinden yüzde 25 kadarı bayandır. Aday listelerinde 372 (yüzde 20) bayan aday bulunmaktadır.

“CHP’Lİ ANKARA BELEDİYE LİDERİ DA KAMPANYA İÇİN AÇILIŞLARI KULLANMIŞTIR”

– Tüm büyük siyasi partiler, zelzelede hayatını kaybedenlere hürmet göstermek hedefiyle daha sakin bir kampanya yürütme niyetlerini söz etmişlerdir. Fakat, karar süren kutuplaşmayı yansıtan kampanyanın tonu, çevrimiçi olanlar da dahil olmak üzere, ekseriyetle çatışmacı olmuştur. Siyasi yelpazeden çeşitli adaylar karşılıklı olarak kışkırtıcı ve sert bir lisan kullanmışlar, vazifedeki Cumhurbaşkanı öbür adaylara ve muhalefet partilerine tekraren terör destekçisi olarak atıfta bulunmuş ve kimi muhalif siyasetçiler mevcut hükümeti ‘faşist’ olarak yaftalamışlardır. Mevzuat devlet ve mahallî idarenin kaynaklarını kampanya hedefiyle kullanmasını yasaklarken, vazifedeki Cumhurbaşkanı değerli kamu ve altyapı projelerinin açılışında kampanya ögelerini içeren çeşitli konuşmalar yapmış ve CHP’li Ankara Belediye Lideri da kampanya için kamu altyapı açılışlarını kullanmıştır.

– YSP ve TİP adayları dışında, DKİHB SGH gözlemcileri tarafından izlenen mitinglerin birçoklarında bayan adaylar besbelli bir biçimde yer almamaktadır. Birtakım iktidar partisi ve üst seviye hükümet yetkilileri, ayrımcı bir lisan kullanarak muhalefet ittifakına atıfta bulunmakta ve ittifakı LGBT topluluğu ile ilişkilendirmektedirler. CHP, YSP, DEVA ve ÂLÂ Parti üzere birtakım siyasi partiler, bayan eşitliğini savunma, bayana yönelik şiddetle uğraş ve İstanbul Sözleşmesi’nden çekilmeye gönderme yapan iletilerle bayanları gaye almaktadır.

“KAMPANYA FİNANSMANINA AİT EVVELKİ TAVSİYELER DİKKATE ALINMAMIŞTIR”

– Kampanya finansmanı, Siyasi Partiler Kanunu ve Cumhurbaşkanlığı Seçimi Kanunu ile düzenlenmektedir ve YSK düzenlemeleri ile desteklenmektedir. Kampanya finansmanını düzenleyen yasal çerçeve, son seçimlerden bu yana değişmemiş ve kampanya harcama limitlerinin getirilmesi, kampanya finansmanının şeffaflığının artırılması ve nezaret düzeneğinin aktifliğinin artırılması da dahil olmak üzere DKİHB ve Yolsuzluğa Karşı Devletler Kümesi’nin (GRECO) daha evvelki tavsiyeleri dikkate alınmamıştır.

“MEDYA ORTAMI KUTUPLAŞMIŞTIR”

– Medya ortamı çeşitlilik gösteriyor olsa da kutuplaşmıştır. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, yayın, basılı ve çevrimiçi kuruluşların ezici çoğunluğunun iktidardaki nizamı kayırdığına dair tasalarını lisana getirmiştir. Çevrimiçi medya ve toplumsal ağlar, DKİHB SGH muhatapları tarafından klasik medyaya kıyasla daha bağımsız olarak algılanmakla birlikte, birçoğu web sitelerini ve tek tek sayfaları engellemeye yönelik uygulama ve ayrıyeten seçim yönetimi de dahil olmak üzere 25’in üzerinde idari ve yargı ünitesi tarafından verilen web sitelerinden ve toplumsal ağlardan içeriğin kaldırılmasına yönelik resmi talepler hakkında tasalarını lisana getirmiştir.

– Ceza Kanunu’nda yer alan hakaret kararları, kamu görevlilerine, Cumhurbaşkanı’na ve devlet sembollerine hakaret için ağır cezalar içermektedir. Son yıllarda, AGİT Medya Özgürlüğü Temsilcisi (RFoM ), bu tıp kararların terör suçlamalarıyla irtibatlı olarak mevcut tertibi eleştiren gazetecilere karşı tertipli olarak uygulandığı istikametindeki tasalarını tekraren lisana getirmiştir. DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, Ekim 2022’de basın kanunlarında ve Ceza Kanununda yapılan ve kamu barışını bozmaya elverişli biçimde halkı galeyana getirmeyi amaçlayan gerçeğe karşıt bilgilerin yayılmasına mahpus cezası getiren değişiklikleri, iktidar partisini eleştiren haberlere karşı caydırıcı bir tesire sahip olmakla eleştirmiştir. Kelam konusu değişiklikler, Venedik Kurulu ve AGİT Medya Özgürlüğü Temsilcisi tarafından da tasayla karşılanmıştır.

– DKİHB SGH’nin görüştüğü pek çok muhatap, son yıllarda yüklü olarak muhalif medya kuruluşlarını gaye alan orantısız ve seçici yaptırımlar olduğunu tez ederek, kurumun bağımsızlığı ve tarafsızlığına ait kaygılarını lisana getirmiştir. Yetkililere nazaran, RTÜK kararlarını tarafsız bir biçimde ve kanunlara uygun olarak almaktadır. … 14 Nisan’da CHP, TRT’yi partiye taraflı haber yapmak ve eşit olmayan muamelede bulunmakla suçlayarak savcılığa kabahat duyurusunda bulunmuştur.

– DKİHB’nin uzun müddettir tekrar ettiği tavsiyesine karşın, anayasal olarak korunan haklar ve katılaşmış seçim sonuçlarıyla ilgili olanlar da dahil olmak üzere, Anayasa uyarınca YSK kararlarına karşı yargıya gitme yolu açık değildir. Yasal çerçeve, kampanyayla ilgili şikayetlerin yapılabilmesi için bir sistem oluşturmamaktadır. Uygulamada, bu çeşit müracaat dilekçeleri seçim organlarına, Valiliklere, kolluk kuvvetlerine ve mahkemelere sunulabilmektedir.” ANKA