Milli Mücadele’nin edebiyata yansıması

Görkem Konutçu – Savaşlar, ister mağlubiyet ister zaferle sonuçlanmış olsun, toplumlar için büyük travmalar barındırdığı üzere ulusal kimlik inşasında da kıymetli bir rol oynar. Savaşların bu rolünü, topluma yaymak, tarihi gelecek jenerasyonlara aktarmak için kullanılan en eski ve en tesirli sistemlerden biri ise elbet edebiyattır. Edebiyat, olayları bir tarih ya da haber metninin kuru anlatımı ve itidalli halinden uzaklaştırarak çok daha kalıcı ve tesirli bir biçimde tarihe ve toplumlara mal edebilir. Bu bağlamda Kurtuluş Savaşı da edebiyatın pek çok cinsinde kedine geniş bir yer bulmuştur.

Kurtuluş Savaşı ile ilgili birinci edebi metinlerin ortaya çıkmasında “Yunan Mezalimini Tetkik Heyeti”nin hissesi büyüktür. Yunan Mezalimini Tetkik Heyeti, bir başka ismiyle Tetkik-i Mezalim Heyeti, 1921’de Sakarya Meydan Muharebesi’nde mağlubiyete uğratılan Yunan Ordusu’nun çekilirken yaptığı kıyımı, bu bölgelerin yakılıp yıkılmasını raporlaştırarak hem iç hem dış kamuoyuna duyurmak için İsmet Paşa’nın buyruğuyla kurulmuştu. Bu gayeyle Hâlide Edib Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Falih Rıfkı Atay ve Mehmet Asım Us üzere müellifler Ege Bölgesi’nde Yunan Ordusu’nun mezalimini kayıt altına almak için Garp Cephesi Kumandanlığı’na bağlı olarak görevlendirilmişti.

1922’de yayımlandı

Yazarların, heyetle yaptıkları incelemelerdeki tanıklıkları 1922 yılında basılan İzmir’den Bursa’ya: Kıssalar, Mektuplar ve Yunan Ordusu’nun Sorumluluğuna Dair Bir Tetkik isimli kitapta toplandı. Bu kitap resmî bir rapor, içinde sırf müşahedelerin bulunduğu “duygu”dan mahrum bir metin değildir. Kitapta heyet üyelerinin Türk edebiyatının kıymetli müelliflerinden oluşmasının doğal bir sonucu olarak öyküler de bulunmaktadır. Kimi metinlerde kıssa ve anı üzere tipler iç içe geçmiştir. Bu kitap, bilhassa kendisinden sonra gelecek “Kurtuluş Savaşı hikâyeleri” olarak isimlendirebileceğimiz alt tipi, “kurucu metin” olarak etkilemiştir.

Ateşten Gömlek

Kurtuluş Savaşı’nı mevzu alan romanlar bakımından ise birinci “Kurtuluş Savaşı anlatısı”, Hâlide Edip Adıvar’ın şimdi savaş bitmeden yazılan ve yeniden savaş bitmeden yayımlanan Ateşten Gömlek romanıdır. Roman gazetede tefrika edildikten sonra 1923 yılında kitap olarak basılır. Ateşten Gömlek de “Kurtuluş savaşı romanları”nın kurucu metni olarak kabul edilir. 

Boğaziçi Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nden Doç. Dr. Erol Köroğlu, 2013 yılında yayımlanan bir makalesinde Hâlide Edip’in Kurtuluş Savaşı anlatıları bakımından ardıllarına formül niteliğinde üç özelliği miras bıraktığını belirtir: Devrin toplumsal ve siyasal şartlarını yansıtan bir ruhsal kriz durumu, toplumsal cinsiyetin sorunsal ele alınışı, kutsallaştırmaya yönelen bir anlatı üslubu.  

Yine Köroğlu’nun da belirttiği üzere Kurtuluş Savaşı romanlarında benzeri bir olay örgüsü izlenir: Örneğin metinler, İzmir’in ya da İstanbul’un işgali üzere bir felaketle açılır. Kahramanlar roman boyunca düşmanla savaşır ve gerçek ulusal özleri sayesinde hiç değişmezler. Ulusal Mücadele›nin kronolojisine uygun bir hikaye takip edilir, bütünlüklü ve hedefe uygun bir vakit çizelgesi oluşturmak ismine kimi olaylar seçilip kimileri dışarıda bırakılır.

Yakup Kadri’nin ‘Yaban’ı

Çok bilinen Kurtuluş Savaşı romanlarından biri de üstte bahsettiğim Tetkik-i Mezalim Heyeti’nin üyelerinden Yakup Kadri’nin “Yaban”ıdır. Birinci baskısı 1932 yılında yapılan Yaban, Ulusal Gayret sırasında Orta Anadolu’da bir köyde geçer ve bu ortamda halkla aydınların ve aydınların başındaki hayal ile Anadolu’da karşılaştıkları gerçeğin çatışmasına da odaklanır. Romanı farklı kılan ayrıntılardan biri, açılışta aslında bu kitabı teşkil eden yazıların heyet tarafından “o viranelerde taşlar altında kömürleşmiş insan kemiklerini araştırırken ortasından yırtılmış ve kenarları yanmış bir defter halinde bulunduğu”nun söylenmesidir. Bu kısım romana dâhil değilmiş hissi yaratsa da aslında gerçeklik hissini ve tanıklık durumunu kuvvetlendirmek için kurmacaya dâhil edilmiştir.

Bir felaket anlatısı

Yakup Kadri, heyetteki muharrirlerin ortak olarak yayımladıkları “İzmir’den Bursa’ya” kitabında yer verdiği kıssalarını daha sonra Ulusal Savaş Kıssaları isimli kitabına da almıştır. (Halide Edib’in bu kitaptaki kıssaları de daha sonra Dağa Çıkan Kurt’ta yayımlanır.) Ulusal Savaş Kıssaları, hiçbir kahramanlık ya da muvaffakiyet söylemi; bir özveri ve kendini adamışlık nedeniyle öne çıkarılan, ulusal uğraşla dönüşen örnek bir karakter barındırmaz. Ulusal Savaş Öyküleri, zaferle bitmiş olan bu savaşı, bir yenilgi olan Balkan Savaşı’na da bağlayarak sırf savaşın kayıplarına ağırlaştığından epik bir Kurtuluş Savaşı anlatısından çok bir yıkım ve felaket anlatısı olarak okunabilir.

Kitap iki kısımdan oluşur. “Milli Savaş Hikâyeleri” isimli birinci kısımda yüklü olarak Kurtuluş Savaşı, Ege’de işgal altındaki bölgelerde yaşayan köylüler; iki kıssada ise Balkan Savaşı sırasında bilhassa köylülerin çektiği eziyetler, yaşadığı felaketler anlatılır. Öykülerdeki felaket şahidi kahramanlar toprağını, malını mülkünü kaybeden aileler, ailesini kaybeden mazlum çocuklar, kocasını kaybeden bayanlar, oğlunu kaybeden anneler, tüm bunlar nedeniyle aklını kaybeden insanlardır.

Kitapta birinci kısmın sonunda bulunan “haşiye”de Yakup Kadri “Bu yazılar gerçek vak’alara müstenittir. Bunlar, açıktan açığa, direkt doğruya ‘Anadolu Hatıraları’ serlevhasiyle çıkabilirdi. Ama, ben onların kimilerini kendi dilek ve muhayyileme nazaran değiştirmek ve canlandırmak zorunda kaldığım için hepsinin birden külliyen edebiyata mal olmalarını müreccah buldum” der. Kitaptaki öykülerde -biri hariç- direkt Tetkik-i Mezalim Heyeti’nden bahsedilmese de anlatıcı çoklukla köyleri gezen resmî vazifeliler ortasında yer alan biri olduğunu söyler. Hasebiyle kitabın bir savaş anlatısı olmaktan çok, bir “mezalim” anlatısı olması da bu bilgilerle açıklanabilir.  

Dikmen Yıldızı

Aka Gündüz’ün Dikmen Yıldızı isimli romanı da Ulusal Mücadele›yi bahis alır. Romandaki Yıldız karakteri, Ateşten Gömlek’teki Ayşe ile benzerlik gösterir. Ayşe, bir İzmir kızı olarak işgal edilen İzmir’in simgesidir. Emsal formda Dikmen Yıldızı’nda da Yıldız, “İzmir kızı”dır ve hoşluğuyla “millî his” ortasında bir alaka kurulur.

Tarık Buğra’nın Küçük Ağa, Mehmet Rauf’un Halas, Peyami Safa’nın Süngülerin Gölgesinde romanları üzere geçmiş devirlerde yayımlanmış olanlarının yanı sıra Turgut Özakman’ın Şu Çılgın Türkler üzere yakın devirde yayımlanmış Kurtuluş Savaşı romanları da bulunuyor. Mustafa Necati, Mehmed Emin Yurdakul, Hakkı Süha, Ahmet Hikmet Müftüoğlu, Mustafa Nihad üzere muharrirler da kimileri mecmualarda kalmış, kimileri kitaplaşmış kıssalarında Kurtuluş Savaşı’nı husus alır. Kurtuluş Savaşı anlatıları, bir bütün olarak farkları ve benzerlikleri ile ele alındığında, birbiri ile etkileşimli olarak okunduğunda enteresan bir tarih anlatısı sunar.

Yorgun Savaşçı

Kemal Tahir’in “Yorgun Savaşçı”sı da bir Kurtuluş Savaşı romanıdır. “Esir Kent Üçlemesi”nde işgal altındaki İstanbul’da “millicileri” anlatan Kemal Tahir, bu romanında 1919-1920 yıllarında İstanbul’daki örgütlenmeyi, akabinde da Anadolu’ya geçişle birlikte işgale karşı direnişi mevzu eder. Lakin romanda 1908’den itibaren tüm savaşlara değinilir; Yemen, Trablus, Sarıkamış, Kanal, Çanakkale, Galiçya cepheleri de anılır. Kurtuluş Savaşı’ndan evvelki savaşlara değinilmesi Kurtuluş Savaşı anlatılarında gördüğümüz bir durumdur. Örneğin Ateşten Gömlek’te Çanakkale Savaşı’na dair göndermeler bulunurken Ulusal Savaş Hikâyeleri’nde direkt Balkan Savaşları da anlatılır.

Tanpınar’ın ayrışan romanı

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın 1950’de tefrika edilip 1973 yılında kitaplaşan Sahnenin Dışındakiler romanı da bu çeşitteki romanlardan farklı bir yerde dursa, bir “milli birlik ve beraberlik” destanı anlatmasa da Kurtuluş Savaşı anlatıları içinde yer alır. Erol Köroğlu “romanın meçhul sonuna” dikkat çekerek şöyle der: “Milli Çaba sonu en başından aşikâr bir formül değil, tahlili belgisiz ve fakat karanlıkta el yordamıyla aranarak bulunmuş bir kriz devridir. İşte bu yorum üzerinden, Sahnenin Dışındakiler, hikaye ya da olay örgüsü seviyelerinde değilse bile, ele aldığı olay ve periyoda getirdiği yorum aracılığıyla tamamlanmış bir roman haline gelir. Tanpınar’ın bize sunduğu tahlil, Kurtuluş Savaşı anlatıları cinsinde olduğu üzere değil, tıpkı hayatta olduğu üzere yürümek ve yola çıkmaktır.”